مفهوم

ریسک پایین^[۲۵]

سناریوی این بخش، نشان‌دهنده ریسک قابل قبول در آن سناریو است.

ریسک متوسط^[۲۶]

اگر از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد، برای کاهش ریسک اقدام لازم صورت گیرد.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

ریسک بالا^[۲۷]

برای کاهش ریسک سناریوی این بخش حتما اقدام لازم صورت گیرد.

۱-۹-۲- معیارهای پذیرش ریسک[۱۴]
در مطالعات و تحقیقات اولیه در زمینه ریسک، از عبارت ریسک قابل قبول برای پذیرش ریسک استفاده شده است. ولی استفاده از روش‌های کمی محاسبه ریسک این امکان را به وجود آورده که خطرات به صورت عددی اولویت‌بندی شوند. اجرای پروژه‌های تحقیقاتی به منظور تعیین سطح قابل قبول ریسک در صنایع، حجم زیادی از فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی را به خود اختصاص داده است. برخی از کشورها معیارهای خاصی جهت کاربردهای خاص ارائه کرده‌اند ولی هیچ گاه یک توافق کلی در به کارگیری آنها به دست نیامده است. در واقع ارائه معیاری واحد برای پذیرش ریسک در جوامع مختلف همواره نزاع برانگیز بوده و قضاوت به کار رفته در این رابطه به مسائل سیاسی و حاشیه‌ای وابسته است. بر طبق تعریفی که مجری ایمنی و سلامت انگلستان^[۲۸] برای عبارت ریسک قابل تحمل^[۲۹] ارائه نموده است، تحمل‌پذیری به معنای قبول کردن نیست، بلکه به معنی تمایل به زندگی با یک مقدار مشخص ریسک جهت تأمین منافع خاص با این اطمینان خاطر از اینکه ریسک به خوبی کنترل می‌شود. تحمل یک ریسک به معنای صرف نظر کردن و یا چشم‌پوشی از مخاطرات همراه آن نیست، بلکه فرض می‌شود که بایستی آن را تحت مراقبت دائم داشت و در صورت امکان آن را کاهش داد. بنابراین ریسک باید تحت کنترل باشد، نسبت به مزایای احتمالی متعادل شود و تا جایی که عملا امکان پذیر است، کاهش یابد. بعد از به کارگیری ارزیابی‌های اولیه کمی ریسک در اوایل ۱۹۷۰ میلادی جداول مفصلی از اطلاعات مقایسه‌ای ریسک ناشی از خطرات طبیعی همچون رعد و برق، طوفان و نیز فعالیت‌های روزمره مثل رانندگی و استفاده از لوازم منزل و خطرات کاری در صنایع مختلف جهت تأمین این هدف تدوین شد. هر چند که سادگی این روش جذاب اما به علت ناتوانی در تمایز بین ریسک‌های قابل قبول و ریسک‌هایی که قابل تحمل بودند، با اعتراض‌ها و انتقادهای بسیاری روبه رو شد. به عبارتی زمانی که مزایای همراه ریسک توسط شخص یا جامعه‌ای که در معرض خطر قرار دارد در نظر گرفته نشوند، نمی‌توان هیچ حد معینی از ریسک را قابل تحمل دانست. بنابراین در حالی که تحقیقات مقایسه‌ای ریسک، نتایج عددی و کمی خوبی درباره ریسک ارائه می‌دهند، بنابراین در حالی که تحقیقات مقایسه‌ای ریسک، نتایج عددی و کمی خوبی درباره ریسک ارائه می‌دهند، درباره مقبولیت مطلق آنها اطلاعات اندکی در اختیار می‌گذارند.
برای تعریف ریسک قابل قبول، هیچ معیار یکسانی وجود ندارد که بتواند در همه کشورها قابل اجرا باشد. انتخاب این معیار امری کاملا وابسته به شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هر کشور می‌باشد و توسط مدیریت یا قانون‌گذار انجام می‌شود. اساس همه این‌گونه تصمیم گیری‌ها مقبولیت فعالیت مورد نظر برای آن صنعت، قوانین و در نهایت جامعه می‌باشد. در نهایت این جامعه است که تصمیم می‌گیرد که آیا منافع داشتن یک صنعت ریسک همراه با آن ترجیح دارد یا خیر. مسائلی که در یک کشور در حال توسعه در تعیین معیار ریسک مؤثرند، همان مسائلی می‌باشد که در کشورهای توسعه‌یافته مهم هستند، ولی توازن بین ایمنی و اقتصاد متفاوت می‌باشد. بنابراین با یک ریسک یکسان مزایای یک صنعت خطرناک در یک کشور در حال توسعه بسیار بیشتر از یک کشور یافته بوده و در نتیجه ایجاد صنایع پر خطرتر در کشورهای در حال توسعه توجیه بیشتری دارد. با یک نگاه واقع‌بینانه می‌توان به این نکته پی برد که تعمیم معیارهای مورد استفاده در کشورهای توسعه یافته برای کشورهای در حال توسعه باعث جلوگیری از توسعه صنایع و کاهش درآمد آنها می‌شود.
۱-۱۰- کاهش ریسک
کاهش ریسک به دلیل حمایت از تجهیزات محیط زیست و انسان همچنین رعایت قوانین و مقررات امری اجتناب‌ناپذیر می‌باشد. جهت کاهش ریسک باید میزان احتمال یا شدت حادثه را کاهش داد. در این راستا تدابیر مورد استفاده عبارتند از:
الف) استفاده از فرآیندهای ذاتا ایمن در صورت امکان
ب) استفاده از سیستم‌های ایمنی نظیر رابچر دیسک (Rupture disk)، شیرهای اطمینان، اینترلاک‌ها (Interlocks)، هشداردهنده‌ها و غیره.[۱۶]
ج) استفاده از مواد و وضعیت‌های کم‌خطر
البته باید خاطر نشان کرد که به منظور ریسک و دستیابی به سطوح خوب ایمن در کارخانه، به سرمایه‌گذاری نیاز می‌باشد. جهت صرف هزینه در این راسته باید نقطه سر به سر را در نظر گرفت و در صورت افزایش سرمایه‌گذاری از نقطه سربه‌سر کارخانه با ضرردهی مواجه خواهد شد. انتخاب پیشنهاد با توجه به زمان بازگشت سرمایه امری ضروری می‌باشد. به طور کلی در صنایع ایران، به خصوص در صنعت نفت و گاز (بالادستی و پایین دستی) بجز در پروژه‌های خاص، بازگشت سرمایه کمتر از ۵ سال جاذبه اقتصادی خواهد داشت. در میان رقابت، فرصت در اختیار طرفی قرار می‌گیرد که با کم‌ترین هزینه بیشترین بهره‌برداری را در کوتاه‌ترین زمان ممکن فراهم آورده باشد. در راستای اجرای برنامه‌های ایمنی مهم است که تاکید گردد: که صرف هزینه و تخصص اعتبار در برنامه‌های هر سازمان به منظور ابداع تدابیر و استقرار وسایل جهت پیشگیری از حوادث، در مقابل منافع حاصل از آن اندک و ناچیز به شمار می‌رود. [۲۱]
۱-۱۱- نتیجه گیری
همان طور که اشاره شد برای کنترل مخاطرات موجود در واحد‌های صنعتی و ایمن‌سازی بیشتر واحد‌ها، ابتدا باید مخاطرات را شناسایی کرد و سپس با ارزیابی مخاطرات، آن‌ها را اولویت‌بندی نمود. گرچه کلیه روش‌های ذکر شده جهت کاهش خطرات مورد استفاده قرار می‌گیرند ولی هر کدام دارای نقاط ضعفی می‌باشند که این امر موجب محدودیت در استفاده از آن‌ها می‌شود. به هر حال انتخاب مناسب‌ترین تکنیک جهت بررسی مخاطرات یک واحد صنعتی برعهده رهبر گروه برآوردکننده خطر می‌باشد که این مهم با رعایت نکاتی از جمله زمان اجرای برآورد، اطلاعات موجود و هدف از برآورد صورت می‌پذیرد. بعضی از روش‌ها از قبیل بازنگری ایمنی، آنالیز فهرست‌های جامع، تجزیه و تحلیل مقدماتی مخاطرات و آنالیز پرسش جهت مطالعه کلی مخاطرات در مراحل اولیه مناسب هستند و می‌توانند به طور جدی در کاهش هزینه‌ها به خصوص ایجاد ایمنی در مراحل بعدی موثر باشند. از طرفی روش‌های دیگری مانند آنالیز پرسش فهرست‌های جامع، مطالعه مخاطرات و راهبری عملیات(HAZOP) آنالیز عیب‌ها و اثرات(FMEA) می‌توانند جهت مطالعه و تحلیل محدوده وسیعی از مخاطرات هم در مرحله طراحی و هم در مرحله عملیاتی مفید باشند. برخی از روش‌ها فقط در موارد خاصی که بررسی مشروح یک یا تعدادی موقعیت مخاطره آمیز لازم باشد، به کار می‌روند. آنالیز درخت خطا(FTA) و آنالیز درخت رویداد(ETA) از جمله این روش‌ها می‌باشند. به کارگیری این روش‌ها محتاج دانش و مهارت خاص بوده و نسبت به سایر روش‌ها به وقت و تلاش بیشتری نیاز دارد. به دلیل داشتن مزایای زیر، روش مطالعه مخاطرات و راهبری از میان سایر روش‌ها به عنوان بهترین روش شناسایی مخاطرات در این واحد فرآیندی شناخته شده که در فصل دستورالعمل HAZOP به تفصیل شرح داده شده است.
براساس کار گروهی است که نقطه‌نظرهای مختلفی را برای شناسایی فراهم می‌آورد.
دارای ساختار و روشی سیستماتیک می‌باشد، می‌توان کاملاً مطمئن بود که تمام موارد پوشش داده می‌شود.
علاوه بر اشکالات عملیاتی، مواردی را که روی بازدهی فرایند نقش دارند را نیز مشخص می‌کند.
می‌تواند بر روی سیستم‌های عملیاتی و همچنین طرح‌های پیشنهادی انجام شود.
می‌تواند در تمام مراحل دوره عمر یک سیستم به کار رود.
فصل دوم
تجزیه و تحلیل مخاطرات و راهبری سیستم
۲-۱- مقدمه
در اوایل دهه ۱۹۶۰، در بریتانیا، صنایع شیمیایی متوجه ضعف‌های عمده موجود در کلیه روش‌های مورد استفاده در صنعت شدند لذا روش جدید و سازمان یافته‌ای به نام سیستم مطالعه مخاطرات و راهبری فرایند^[۳۰] را ارائه دادند و استفاده از آن را آغاز نمودند. این روش با خلاقیت بیشتر و محدودیت کمتری توام است. در سال ۱۹۷۴ این روش در کنفرانس مهندسان صنایع آمریکا جهت پیشگیری از حوادث مطرح شده و استفاده از آن به دیگر روش‌ها ترجیح داده شد.
۲-۲- تعریف HAZOP
این روش جستجوی نظام‌مند فرایند، اهداف طراحی و دستگاه‌ها برای کشف امکان مخاطرات یا عملکرد نامطلوب و نیز پیامدهای آن بر کل سیستم است. به عبارت دیگر روش مذکور روشی است که به افراد این امکان را خواهد داد، در مورد راه‌های ممکن جهت کم‌کردن صدمات احتمالی فکر کرده و نظر خود را بیان نمایند و برای کم‌کردن این احتمال که شرایط خاصی فراموش شود راهی نظام‌مند در پیش گرفته می‌شود[۱۶].
۲-۳- دلایل فراگیر شدن روش HAZOP
این روش خاص صنایع فرآیندی طراحی شده، روشی سیستماتیک، خلاق تیمی و مقرون به صرفه است. علاوه بر آن یادگیری روش آسان بوده و از همه مهم‌تر علاوه بر مخاطرات، مشکلات فرآیندی را هم شناسایی می کند.
نمودار۲-۱- اصول بنیادی HAZOP
۲-۴- شرح فعالیت‌ها در روش HAZOP
روش HAZOP به عنوان روشی پایه برای شناسایی خطرات فرآیندی در طراحی و عملیات واحدهای صنعتی مورد توجه قرار گرفته است. این روش دارای ساختاری مشخص بوده و از تیمی با تخصص‌های مختلف مهندسی جهت شناسایی مخاطرات استفاده می‌کنند.
ترکیبی از متغیرهای فرایند مانند جریان، فشار و دما با واژه‌های کلیدی مانند: بیشتر، کمتر و وجود نداشتن به منظور تعیین انحرافاتی از هدف طراحی مانند: افزایش جریان و کاهش دما در این روش مورد نظر می‌باشد. علل محکم و قابل قبول انحرافات برای هر یک از بخش‌های واحد به بحث گذاشته شده و پیشنهاداتی برای بهبود فرایند ارائه خواهد شد[۱۷].
۲-۵ – اطلاعات شروع به کار
برای شروع به کار در این روش اطلاعات مربوط به کلیه مواد حاضر در فرایند از نظر سمیت، خاصیت انفجاری، آتش‌گیری و خورندگی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین اطلاعات مربوط به فناوری فرایند از جمله شرح فرایند، نمودار جریان، موازنه جرم و انرژی، تجهیزات و سیستم‌های لوله‌کشی، اطلاعات کلی واحد و محیط اطراف از جمله جانمایی و شرایط اقلیمی در کنار در نظر گرفتن الزامات قانونی، گزارش حوادث، استانداردهای مرتبط لازم خواهد بود.
۲-۶ – مراحل HAZOP
مراحل انجام مطالعه HAZOP در شکل ۲-۱ نشان داده شده است به این ترتیب که در این روش سیستم به گره‌های منطقی تقسیم می‌شود. سپس گره خاصی انتخاب شده و ترکیبی از یک پارامتر و کلیدواژه مناسب آن جهت تعیین مخاطرات و مسائل عملیاتی بکار گرفته می‌شود. پس از آن عواقب احتمالی بررسی شده و در صورت وجود ثبت می‌گردد. با انتخاب گره دیگر این دستورالعمل تا پایان بررسی کلیه گره‌ها ادامه می‌یابد [۱۸].
۲-۷- گروه HAZOP

[Node: 9; Deviation: 3]
با افزایش دما هیچ آب خنک وارد دستگاه مبدل حرارتی نمی‌گردد که در اینجا نصب TG جهت اندازه‌گیری دما ضروری می‌باشد. (MR)
[Node: 10; Deviation: 1]
زمانی که جریان با سطح زیاد وارد مخزن شود باعث افزایش سطح در مخزن می‌گردد که نصب LI به منظور اندازه‌گیری سطح می‌تواند به عنوان ابزار کمکی استفاده شود. (HR)
[Node: 10; Deviation: 1]
اختلال در پمپ سبب افزایش سطح جریان می‌شود در نتیجه باعث افزایش سطح در مخزن می‌گردد که نصب LA-LL برای آنالیز جریان ورودی به مخزن الزامی می‌باشد. (MR)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

[Node: 10; Deviation: 2]
نصب LI بر روی خط ورودی به مخزن به منظور جلوگیری از کاهش سطح سود سوزآور ارسالی از واحد‌های دیگر زمانی که یکی از واحدها از سرویس خارج شود. (HR)
[Node: 12; Deviation: 1]
در صورت کاهش و یا قطع جریان به منظور جلوگیری از Show down شدن سیستم نصب fail to open -FI الزامی می‌باشد. (MR)
[Node: 13; Deviation: 2]
زمانی که جریان افزایش می‌یابد دریچه ولو باز می‌گردد، به منظور جلوگیری از افزایش سطح آب درون درام نصب LI و LG در مسیر آب ورودی به درام الزامی می‌باشد. (MR)
۵-۳-۲- پیشنهادات دستورالعملی و توصیه‌ها:
این دسته از پیشنهادات شامل راه‌کارها، تاکیداتی برای توجه بیشتر و توصیه‌هایی هستند که بدون صرف هزینه یا ایجاد تغییر باعث افزایش سطح ایمنی و راهبری واحد می‌شوند. این پیشنهادات بر حسب ضرورت انجام مشابه با پیشنهادات سخت‌افزاری به چهار دسته اولویت‌بندی گردیده‌اند.
[Node: 3; Deviation: 1]
در زمانی که کاهش جریان را داریم برای جلوگیری از آسیب رسیدن به پمپ، پیشنهاد می‌گردد واحد hydraulics بررسی گردد تا از مکش جریان توسط P-102 و در سرویس قرارگرفتن دو پمپ همزمان جلوگیری به عمل آید.(HR)
[Node: 4; Deviation: 2]
LT نصب شده قابلیت بررسی بیشتری دارد و پیشنهاد می‌گردد در حالت low Level هشدار دهد تا سطح مخزن یکباره کاهش نیابد.(LR)
[Node: 1; Deviation: 4]
پیشنهاد می‌شود تحقیقی در زمینه احتمال خرابی که در ضامن شیرها وجود دارد برای هنگامی که سطح کاهش می‌ابد انجام پذیرد تا در صورت وجود مرتفع گردد.(MR)
[Node: 19; Deviation: 1]
پیشنهاد می‌شود که در هنگام کاهش و یا قطع جریان، یک FI فیل تو کلوز نصب گردد تا مانع از ورود آب دریا به هدر اصلی نشود.(LR)
[Node: 19; Deviation: 1]
پیشنهاد می‌شود که در هنگام کاهش و یا قطع جریان، یک FA نصب گردد تا به هنگام فیل تو کلوز مانع از ورود آب دریا به هدر اصلی نشود.(LR)
[Node: 20; Deviation: 7]
سیستم‌های ابزار دقیق بررسی گردند تا در هنگام کاهش سطح از سرویس خارج شدن سیستم جلوگیری نماید.(MR)
پیشنهاد می‌شود که یک دستورالعمل برای فشارگیری واحد در مرحله راه‌اندازی واحد در کتابچه عملیاتی واحد اضافه گردد. زیرا در هنگام فشارگیری، فشار واحد را آرام آرام بالا می‌بریم تا در صورتی که در جایی مشکلی یا نشتی وجود داشته باشد مشخص شود و رفع نشتی شود که مشکلی بوجود نیاورد.
پیشنهاد می‌شود که برای تعویض فیلتر جداکننده دستورالعمل عملیاتی واحد را تکمیل کرده و جریان را ۵۰% کاهش دهید.(MR)
۵-۳-۳- پیشنهادات مطالعاتی و تحقیقاتی:
در مطالعات انجام شده و در برخی موارد ضرورت مطالعه بیشتر و انجام فعالیت‌های مطالعاتی به چشم آمده است. این موارد در غالب پیشنهادات مطالعاتی ارائه گشته که در این موارد نیاز به بررسی بیشتر و اجرای پروژه‌های مستقل احساس شده است. این دسته از پیشنهادات بر حسب اولویت اجرایی و بر اساس میزان ریسک تولیدی در سیستم مشابه با سایر پیشنهادات در چهار دسته زیر اولویت‌بندی گردیده است:
پیشنهاد می‌شود که یک مسیر دستی در کنار ولو در نظر گرفته شود که در صورت داشتن اشکال ابزار دقیقی باز شود.(LR)
پیشنهاد می‌گردد مطالعه ای در زمینه جنس لاین‌ها واحد صورت پذیرد که با توجه به عدم مقاومت در مقابل تنش‌های بالا بتواند از خسارات احتمالی جلوگیری نماید.(MR)
۵-۴- پیشنهاداتی برای کارهای آینده:
در کنار روش HAZOP روش‌های دیگری جهت اندازه‌گیری میدان و شدت انحرافات تعیین شده در این مطالعه، به عنوان روش تکمیلی وجود دارد. این کار با نرم‌افزارهای مدل انحراف انجام این مطالعات در کنار کار انجام شده در این پروژه کمک زیادی به تصمیم‌گیری‌های درست در مورد افزایش ایمنی سیستم و پیاده‌سازی تدابیر امنیتی با دانستن میزان اهمیت آنها در فرایند در حال انجام می‌کند.
در این مطالعه انحرافات و مشکلاتی که هر انحراف در سیستم ایجاد می کند مشخص شده و پیشنهاداتی جهت رفع آنها ارائه شده است. جهت اجرای این پیشنهادات محاسبات اقتصادی می‌تواند ارزش و اهمیت دقیق اجرای هر پیشنهاد را در سیستم مشخص نماید و کمک مؤثری در جهت گرفتن تصمیمی درست باشد.
مراجع
کاظمی ب.، ایمنی و بهداشت کار (حفاظت صنعتی)، چاپ دوم، پشوتن ۱۳۸۲٫
سپانلو ک.، نگرش نوین به ایمنی، بخش تحقیقات و توسعه ایمنی هسته‌ای، اولین همایش ملی مهندسی ایمنی و مدیریت HSE، دانشگاه صنعتی شریف، تهران، اسفند ۱۳۸۴٫
گوهررخی م.، ارزیابی کیفی و کمی ریسک در واحدهای فرآیندی، روش‌های بررسی حوادث و شبیه سازی شبکه فلر با نرم‌افزار Aspen flare net، انتشارات دانشگران صنعت پژوه، ۱۳۸۸٫
گوگل م.، شناسایی مخاطرات و آنالیز کیفی ریسک در صنایع فرآیندی توسط نرم‌افزار PHA-pro، انتشارات دانشگران صنعت پژوه، ۱۳۸۴٫
Kletz, T., Learning from Accidents, Third ed., Gulf Professional Publishing, Oxford, 2001.
Arendt, J. S. and Lorenzo, D. K., Evaluating Process Safety in the Chemical Industry, American Institute of Chemical Engineers, New York, 2000.
Drs. P. L. B. A Van Geel, Guidelines for Quantitative Risk Assessment, 2005.
Guideline for Risk Based Process Safety, center for chemical process safety, john Wiley&Sons, ۲۰۰۵٫
Mannan S., Lee’s Loss Prevention in the Process Industries, Third ed., Vol. 1, Elsevier Inc, 2005.
Tixier, J., Dusserre, G., Salvi, O., Gaston, D., Review of 62 risk analysis methodologies of industrial plants. Journal of Loss Prevention in the Process Industries, Vol. 15, NO. 4, pp. 291-303, 2002.
Dennis, P., Nolan, P. E., Application of HAZOP and What-If safety reviews to the petroleum, New Jersey, USA, petrochemical & chemical industries, 1994.
Guideline for Hazard Evaluation Procedure, Center for Chemical Process Safety, Wiley Interscience, New York, 2008.
Keletz, T., Hazop and Hazan, 4th ed., Taylor and Francis, 1999.

مکتب انسان‌گرایی
گوردن آلپورت
به نظر آلپورت روان‌نژندی پیامد «نقصان و کمبود سلامت روانی» است. فرد روان‌نژند پرتوقع، سلطه‌جو، حسود، هیستریک و انفعالی است و دلش به حال خودش می‌سوزد. خودمحوری روان‌نژندی فاقد کنترل است.
تا پایان جنگ جهانی دوم تعدادی پژوهش تجربی در مورد ماهیت ـ سلامت شخصی انجام شده است که این مطالعات به نتایج نسبتاً همخوانی دست‌یافته‌اند. آلپورت نتایج این مطالعات را به صورت شش معیار در مورد پختگی و بلوغ روانی خلاصه کرده است:
نخستین معیار بلوغ روانی، توانایی گسترش خویشتن است. کودکان نوعاً خودمحور هستند؛ اما علایق افراد بالغ در خارج از خودشان ریشه دارد و از جمله علاقه آن‌ها به سلامتی و بهزیستی دیگران می‌باشد.
دومین معیار سلامت و بلوغ به چگونگی ارتباط یا تعامل فرد با دیگران مربوط می‌شود. ارتباط فرد بالغ با دیگران صادقانه و صمیمی است، به‌ویژه با خانواده و دوستانش.
سومین معیار سلامت روان‌شناختی را «امنیت عاطفی» می‌نامد. شخص بالغ می‌تواند محرومیت‌ها و تحریکات غیرقابل‌اجتناب زندگانی را بدون از دست دادن وقار و متانت تحمل نماید. این بدین معنی نیست که این افراد راحت و آسوده، بشاش و خوش‌بین و ساده‌انگار هستند، برعکس این افراد برحسب موقعیت خلقی هستند.
چهارمین معیار سلامت شخصی در نظریه آلپورت، هوش کنشی یا عقل سلیم است. افکار و ادراک فرد بالغ به‌طور کلی کارآمد و درست است. این مسأله پرسشی را در مورد رابطه بین سلامت روانی و هوش پدید می‌آورد. افراد بالغ معمولاً هوش بالای متوسط دارند ولی هر کسی که هوش بالای متوسط داشته باشد الزاماً بالغ نیست.
پنجمین ویژگی افراد بالغ، «بصیرت نسبت به خویشتن» است. هر کسی فکر می‌کند که نسبت به خودش بصیرت و بینش دارد اما در واقع چنین نیست. آلپورت بصیرت به خویشتن را به این صورت تعریف می‌کند. «… رابطه آن­چه فرد فکر می‌کند هست و آن­چه دیگران در مورد او فکر می‌کنند. بخصوص روان­شناسی که فرد را مطالعه و بررسی می‌کند …»
آخرین معیار آلپورت برای سلامت و روان‌شناختی همانند یونگ و مک دوگال جهت‌گیری است که ترجمه اصلاح آلمانی است. جهت‌گیری یعنی این­که زندگی فرد بالغ به سوی هدف یا اهداف انتخاب‌شده‌ای در حرکت باشد. هر فرد اهداف خاصی برای زندگی دارد که سعی عمده‌اش مصروف رسیدن به آن می‌شود.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

به عقیده آلپورت جهت­گیری نتیجه نوعی فلسفه یکپارچه ساز در زندگی است که تحت نظارت این فلسفه ارزش‌ها، اهداف و ایده‌های فرد سازمان‌دهی می‌شوند. به نظر آلپورت مهم‌ترین فلسفه زندگی مذهب است.
آبراهام مزلو
او انسان سالم را خودشکوفا می‌نامد و این‌گونه بیان می‌کند که خواستاران تحقق خود، نیازهای سطوح پایین‌تر خود یعنی: نیازهای جسمانی، ایمنی، تعلق، محبت و احترام را برآورده ساخته‌اند. روان‌پریش و روان‌نژند نیستند و سایر اختلال‌های آسیب‌شناختی را ندارند. آن‌ها الگوهای بلوغ، پختگی و سلامت می‌باشند. با حداکثر استفاده از همه قابلیت‌ها و توانایی‌های خود، خویشتن خویش را فعلیت و تحقق می‌بخشند. می‌دانند کیست‌اند و چیست‌اند و به کجا می‌روند. خواستاران تحقق خود، تکاپو نمی‌کنند، بلکه تکامل می‌یابند. ویژگی‌های آن‌ها را می‌توان فهرست‌وار نام برد که عبارت‌اند از: ادراک صحیح واقعیت، پذیرش کلی طبیعت دیگران و خویشتن، خودانگیختگی، سادگی و طبیعی بودن، توجه به مسائل بیرون از خویشتن، نیاز به خلوت و استقلال، تازگی مداوم تجربه‌های زندگی، نوع‌دوستی، کنش مستقل، تجربه‌های عارفانه یا تجربه‌های اوج، روابط متقابل با دیگران، تمایز میان وسیله و هدف و خیر و شر، حس طنز مهربانانه، آفرینندگی و مقاومت در مقابل فرهنگ پذیری.
کارل راجرز
به عقیده راجرز آفرینندگی مهم‌ترین میل ذاتی انسان سالم است. همچنین، شیوه‌های خاصی که موجب تکامل و سلامت فرد می‌شود و به میزان محبتتی بستگی دارد که کودک در شیرخوارگی دریافت کرده است. ارضای توجه مثبت غیر مشروط و دریافت غیر مشروط محبت و تأیید دیگران برای رشد و تکامل سلامت روانی افراد بااهمیت است. شخصیت‌های سالم فاقد نقاب، ماسک هستند و با خودشان روراست هستند. چنین افرادی آمادگی تجربه را دارند و لذا بسته نیستند، انعطاف‌پذیرند و حالت تدافعی ندارند و از بقیه انسان‌ها عاطفی‌ترند زیرا عواطف مثبت و منفی وسیع‌تر را در مقایسه با انسان‌های تدافعی تجربه می‌کنند.
به عقیده راجرز اساسی‌ترین خصوصیت شخصیت سالم، زندگی هستی دار است، یعنی آماده است و در هر تجربه ساختاری را می‌یابد و بر اساس مقتضیات، تجربه لحظه بعدی به سادگی دگرگون شود. انسان سالم به ارگانیزم خودش اعتماد می‌کند. هر چه سلامت روان انسان بیشتر باشد آزادی عمل و انتخاب بیشتری را احساس و تجربه می‌کند، انسان سالم محدودیت فکری نداشته و عمل خویشتن را آزادانه انتخاب می‌کند. انسان سالم آفرینش گری دارد زیرا انسان خلاق با محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی هماهنگی و سازش منفعلانه ندارد، تدافعی نیست و به تمجید وستایش دیگران نیز دلخوش نمی‌کند.
مکتب رفتارگرایی
بی. اف. اسکینر
سلامت روانی و انسان سالم به عقیده اسکینر معادل با رفتار منطبق با قوانین و ضوابط جامعه است و چنین انسانی وقتی با مشکل روبرو شود تا هنگامی‌که از نظر جامعه بهنجار تلقی شود، از طریق شیوه اصلاح رفتار برای بهبودی و بهنجار کردن رفتار خود و اطرافیانش به‌طور متناوب استفاده می‌جوید. بعلاوه انسان بایستی آزاد بودن خودش را نوعی توهم بپندارد و بداند که رفتار او تابعی از محیط است و هر رفتار توسط معدودی از عوامل محیطی مشخص می‌گردد. انسان سالم کسی است که از تأیید اجتماعی بیشتری به خاطر رفتارهای متناسب، از محیط و اطرافیانش دریافت کند. شاید معیار تلویحی دیگر در مورد خصوصیات انسان سالم از دیدگاه اسکینر این باشد که انسان باید از علم، نه برای پیش‌بینی، بلکه برای تسلط بر محیط خویش استفاده کند. در این معنا فرد سالم کسی است که بتواند برای انجام هر روش، بیشتر از اصول علمی استفاده کند و به نتایج سودمند‌تری برسد و مفاهیم ذهنی مثل امیال، هدفمندی، غایت نگری و امثالهم را کنار بگذارد.
مکتب شناختی
ویلیام گلاسر
انسان سالم بنابر نظریه گلاسر کسی است که دارای این ویژگی‌ها باشد.
۱- واقعیت را انکار نکند و درد و رنج موقعیت‌ها را با انکار کردن نادیده نگیرد، بلکه با موقعیت‌ها به صورت واقع‌گرایانه روبرو شود.
۲- هویت موفق داشته باشد، یعنی عشق و محبت بورزد و هم عشق و محبت دریافت نماید. هم احساس ارزشمندی کند و هم دیگران احساس ارزشمندی او را تأیید کنند.
۳- مسؤولیت زندگی و رفتارش را بپذیرد و به شکل مسؤولانه رفتار کند، پذیرش مسؤولیت کامل‌ترین نشانه سلامت روانی است.
۴- توجه او به لذات درازمدت‌تر، منطقی‌تر و منطبق با واقعیت باشد.
۵- بر زمان حال و آینده تأکید نماید، نه بر گذشته و تأکید او بر آینده نیز جنبه درون‌گرا داشته باشد نه به صورت خیال‌پردازی باشد.
واقعیت درمانی گلاسر نیز بر سه اصل قبول واقعیت، قضاوت در درستی رفتار و پذیرش مسؤولیت رفتار و اعمال استوار است و چنآن­چه در شخصی این سه اصل تحقق یابد، نشانگر سلامت روانی اوست.
آلبرت الیس
الیس در پیدایش بیماری عاطفی یا سلامت روان‌شناختی هر سه عامل فیزیولوژیکی، جسمانی و روان‌شناختی را مورد توجه قرار می‌دهد. الیس از لحاظ گرایش‌های انسانی تا حدودی زیاد به مزلو شباهت دارد. به نظر او، عدم سلامت روانی انسان از تمایلات ذاتی و نامطلوب هر انسانی برای نیاز مفرط به برتری از دیگران و همه‌فن‌حریف شدن، توسل به عقاید احمقانه و بدبینانه، پرداختن به تفکرات آرزومندانه و توقع خوش‌رفتاری و خوبی مداوم از دیگران، محکومیت خویشتن و تمایلات عمیق به زودرنجی و آشفتگی ناشی می‌شود. اگر انسان به این تمایلات طبیعی و درعین‌حال ناسالم خودش نرسد، دیگران و دنیای خارج را مورد سرزنش و نکوهش قرار می‌دهد. الیس معتقد است که افکار منطقی و عقلی به عواقب و پیامدهای منطقی منتهی می‌شود و در نتیجه به سلامت روانی فرد ختم می‌شود. به‌طور خلاصه ویژگی‌های سلامت روان‌شناختی از دیدگاه الیس عبارت‌اند از:
۱- عشق ورزیدن به دیگران و جویای محبت آنان شدن، البته فرد سالم در جستن محبت دیگران افراط نمی‌کند.
۲- انجام دادن کار به خاطر نفس کار نه به خاطر دیگران، لذت بردن از خود فعالیت نه از نتایج آن، فرد سالم با این عمل به سوی کمال حرکت می‌کند.
۳- طبیعی بودن ناکام شدن و در صورت عدم توانایی مقابله با ناکامی انسان سالم آن را می‌پذیرد. انسان سالم در هنگام ناکامی موقعیت را تخریب نمی‌کند بلکه سعی دارد آن را به صورت عینی ادراک نماید.
۴- نسبت ندادن شکست‌ها به عوامل بیرونی چون موارد بیرونی به‌خودی‌خود موجب اختلال و ناسلامتی نمی‌شوند مگر این‌که فرد تلقین به نفس نماید.
۵- عدم ترس شدید از خطرهای بالقوه. انسان سالم سعی می‌نمایند تا حد امکان احتمال خطر را کاهش می‌دهد ولی از آن بیش‌ازحد بیمناک و هراسناک نمی‌شود.
۶- تلاش برای کسب استقلال و مسؤولیت و عدم روگردانی از کمک‌های دیگران در صورت لزوم.
۷- انجام وظیفه محوله از خصوصیات انسان سالم است. فرد سالم زندگی را همراه با مسؤولیت و حل مشکلات آن لذت می‌داند.
۸- فرد سالم بیش از آن‌که به گذشته فکر کند به حال و وضعیت موجود یعنی «این­جا و اکنون» توجه دارد.
۹- کمک کردن به دیگران و نگران در مورد مشکلات دیگران و در صورت عدم توفیق در کمک به دیگران وضعیت آن‌ها و مشکل آنان را می‌پذیرد.
۱۰- فرد سالم برای هر مشکل راه‌ حل ‌های مختلفی را در نظر دارد و سعی دارد که بهترین راه‌حل را در حد توانش انتخاب کند. به نظر فرد سالم راه‌ حل ‌های موجود نسبی هستند و برحسب موقعیت تغییرپذیر هستند.
۱۱- فرد سالم نگرش‌ها و رفتارش «الزام و اجبار» ندارد و می‌تواند خودش را از قیدوبندها رها نماید و در جهت سلامتی نفس حرکت کند.
همان‌طور که مشاهده می‌گردد متغیرهای مختلفی در سلامت روان دخیل‌اند، یکی از متغیرهایی که در این پژوهش به آن پرداخته شده است، ایمان مذهبی می‌باشد که در این فصل به توضیح آن پرداخته شده است.
۲-۳٫ ایمان مذهبی
۲-۳-۱٫ تعریف ایمان
ایمان در لغت به معنای تصدیق و در اصطلاح دینی به معنای تصدیق و تسلیم به خدا و پذیرش حقانیت پیامبران الهی و کتب و فرمان‌هایی است که خداوند برای هدایت و تربیت انسان‌ها فرستاده است. در گفتاری از امیرالمؤمنین (ع) ایمان شناختن به دل و اقرار به زبان و عمل و بردن فرمان با اندام­ها و جوارح معرفی شده است (بدخشانی، ۱۳۸۸).
برخی نویسندگان (مثلاً، آذربایجانی، ۱۳۸۷، ص. ۱۳۱) معتقدند که ایمان یکی از ویژگی‌های تأثیرگذار شخصیت است و از لحاظ سلسله مراتبی در بالاترین سطح و به‌عنوان عامل مرتبه‌ی سوم قلمداد می‌شود. به اعتقاد این نویسندگان ایمان مذهبی تأثیری گسترده بر ابعاد عاطفی، اخلاقی و اجتماعی زندگی انسان می‌گذارد و همه ابعاد این تأثیرات را نمی‌توان با ابزارهای مادی­گرایانه اندازه‌گیری کرد.
برخی از محققان مانند فولر (۱۹۸۱) ایمان را مفهومی انسجام دهنده قلمداد می‌کنند که نیاز به دین ندارد. در این دیدگاه، ایمان به‌عنوان عاملی برای انسجام بخشیدن به نیروهای متعدد و روابطی که زندگی مردم را تشکیل می‌دهد تعریف می‌شود که انسان‌ها را به سمت زندگی و زیستن سوق می‌دهد. در این دیدگاه، ایمان اساسی‌ترین مقوله در تلاش انسان برای ارتباط با تعالی (وجود بالا و فراتر از حدود تجربه ماده) قلمداد شده است (وارن، ۲۰۰۶، به نقل از گودرزی).

شکل ۱۱-۲ : رابطه میان رقابت پذیری و عوامل توسعه خوشه ۶۱
شکل ۱-۳: مدل تحقیق ۸۸
شکل ۱-۴ مدل مسئله در نرم افزار super decision 110
شکل ۲-۴ سوپر ماتریس نا موزون ۱۱۱
شکل ۳-۴ سوپر ماتریس موزون ۱۱۱
شکل ۴-۴ سوپر ماتریس حد ۱۱۲
شکل ۱-۵٫ شاخص های موثر بر موفقیت و تشکیل خوشه های صنعتی ۱۲۴
فهرست نمودارها
نمودار ۱-۱ مراحل پژوهش ۸
(نمودار۱-۲) : وابستگی های درون یبنگاه ها ونهادهادر یک خوشه صنعتی ۲۴
نمودار (۲-۲) فرایند تشکیل خوشه و نتایج حاصل ازآن ۲۵
نمودار( ۳-۲ )خوشه بندی صنعتی ۳۲
نمودار۱-۳ مراحل انجام کار ۹۲
نمودار ۱-۴ اولویت بندی صنایع براساس شاخص ها ۱۱۲
نمودار ۲-۴ اوزان شاخص ها ۱۱۳
نمودار ۱-۵ . وزن شاخص ها در رتبه بندی خوشه های صنعتی در روشANP 125
نمودار ۲-۵ اهمیت شاخص ها در خوشه فرش دستباف ۱۲۵
نمودار۳-۵ اهمیت شاخص ها درخوشه لبنی ۱۲۶
نمودار۴-۵ اهمیت شاخص ها درخوشه پرورش طیور ۱۲۷
نمودار۵-۵ اهمیت شاخص هادرخوشه ادوات کشاورزی ۱۲۷
نمودار ۶- ۵ اهمیت شاخص هادرخوشه پرورش آرد ۱۲۸
نمودار ۷- ۵ اهمیت شاخص ها درخوشه صنایع دستی ۱۲۸
فصل اول
کلیات پژوهش
۱-۱ مقدمه
دستیابی به توسعه روزافزون و شتابان، آرزوی همه کشورها است. امروزه بسیاری از کشورهای توسعه یافته از استراتژی توسعه خوشه صنعتی^[۲] استفاده می کنند چرا که خوشه های صنعتی^[۳] بر رقابت پذیری در کشورها و همینطور فراتر از مرزهای ملی اثر می گذارند و مبین روش جدیدی از تفکر درباره استقرار کسب و کار می باشند.رشد و توسعه صنایع بدون طراحی و اجرای استراتژی مناسب امکان پذیر نیست. یکی ازمهم ترین استراتژی های توسعه با تأکید بر صنایع کوچک و متوسط^[۴]، تمرکز جغرافیایی واحدهای تولیدی و تشکیل خوشه است. امروزه خوشه های صنعتی به عنوان یک استراتژی کلیدی برای رقابت ملی و بین المللی مطرح شده اند(chiffoleau and Touzard, 2007). خوشه صنعتی پدیده ای اقتصادی در سطح جهانی است که به عنوان الگویی مدرن برای توسعه اقتصادی^[۵] مطرح شده است. از دیدگاه نظری، خوشه صنعتی می تواند بخش های تخصصی را تقویت و همکاری های صنعتی را آسان کند. این الگوی صنعتی به تخصیص عقلایی تکنولوژی، استعدادها و سرمایه می انجامد و باعث توسعه روش ها ومدیریت کارای نوآوری می شود (and ketels ,2003ِSolvell).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در سالهای اخیر، بحث توجه به صنایع کوچک و متوسط و توسعه خوشه های صنعتی در داخل کشور ما نیز مورد توجه قرارگرفته است، اما به نظر می رسد در سطح سیاستگذاری و پیاده سازی الگوی توسعه خوشه ای، کشور همچنان نیازمند حرکت های بنیادی و پایه ای است ( منصوری، ۱۳۸۸).
محقق طی این تحقیق به دنبال بررسی این موضوع است که قابلیت ها و اولویت تشکیل خوشه های صنعتی در استان گلستان به چه صورت است. به عبارت دیگر قابلیت ها و شاخص های مهم برای ایجاد خوشه های صنعتی در استان به چه صورت است و با توجه به این شاخص ها صنایعی از استان که برای خوشه شدن اولویت دارند، رتبه بندی می شوند.
در این فصل مساله ای که پژوهش بر پایه آن شکل می گیرد، تبیین شده و به ضرورت و اهمیت آن پرداخته خواهد شد. سپس اهداف پژوهش و پرسش های پژوهش تبیین و کلیاتی در رابطه با روش پژوهش ارائه خواهد گردید. همچنین واژگان و اصطلاحات مهم در متن تشریح می گردد.
۲-۱ بیان مسئله
استان گلستان که جزو استان های حاصلخیز کشور می باشد، ظرفیت های بالقوه ای در زمینه های مختلف کشاورزی ، دام و طیور ، غذایی و … دارد. در سالهای اخیر صنایعی در زمینه های مختلف در استان ایجاد شده است. ولی به دلیل نوپا و کوچک بودن رشد زیادی نکرده و انسجام ندارد. با توجه به ظرفیت های بالا و عدم بکارگیری کامل آنها در صنایع و محدود بودن منابع سرمایه گذاری ، دغدغه سیاستگذاران استان در شناسایی صنایعی است که نسبت به دیگر صنایع مزیت نسبی بیشتری برای سرمایه گذاری و اجرا داشته باشد . باید صنایعی انتخاب شوند که رشد متوازن و متناسب با ظرفیت های اقلیمی و ظرفیت های بومی داشته باشند تا با استفاده متناسب از منابع بیشترین سودآوری و کارایی را بوجود آورند.
اجتماع سازمان یافته واحدهای صنعتی متناسب با استعداد مناطق محل استقرار موجبات هم افزائی و بهره وری مطلوب از منابع را فراهم می سازد و علاوه بر ایجاد اشتغال مولد به رشد تولید داخلی و ارتقاء سطح فناوری می انجامد. در نظام استقرار جمعی واحدهای صنعتی ، تولید کنندگان کوچک و متوسط با دستیابی به پتانسیل هم مکانی سهم مناسبی از بازار تقاضا را به خود اختصاص می دهند و همین عامل اسباب رونق مستمر و افزایش کمی آنان را بدنبال می آورد.عواملی نظیر شرایط اقلیمی مطلوب، خاک حاصلخیز، آب و هوای مناسب، بارندگی فراوان، بازار مصرف خوب داخلی و خارجی و زمینه اشتغال فراوان اعم از تولید و صنایع وابسته موجب تبدیل این استان به قطب بعضی از صنایع شده است.
در بررسی سهم ارزش افزوده بخش های مختلف اقتصادی استانهای کشور که بین سالهای ۱۳۸۳ و ۱۳۸۸ انجام گرفته است، بیشترین سهم کشاورزی در سال ۱۳۸۳ در استان گلستان با ۳/۸ درصد بوده است و سهم استان گلستان از تولید ناخالص داخلی بین سالهای ۱۳۸۳ و ۱۳۸۸ ،۴/۱ بوده است. ولی با مقایسه بین این سالها ، سهم استان از بخش کشاورزی کاهش پیدا کرده است (گزارش سازمان صنایع کوچک، ۱۳۹۰). صنعتی شدن می تواند نقش بسیار مهمی در توسعه از طریق افزایش تولیدات ، بهر ه وری، ایجاد فرصت های شغلی، تأمین نیازهای اساسی و ایجاد پیوند با دیگر بخش های اقتصادی ایفا نماید. باتوجه به اینکه استان گلستان به طور کامل در تمام بخش های صنعت توسعه پیدا نکرده و یا بعضی از صنایع موجود به صورت سنتی مشغول به کار هستند، باید به توسعه صنایع موجود پرداخت. در استان گلستان خوشه های صنعتی به طور بالقوه به صورت سنتی سابقه بیشتری دارند. برای توسعه خوشه های صنعتی باید چارچوبی برای شناسایی و اولویت بندی صنایع بوجود آوریم تا مهمترین حوزه های صنعتی استان را انتخاب و حمایت کنیم.
در سه دهه اخیر ، برای بیان اهمیت و ارزش صنایع کوچک و متوسط بر توسعه صنعتی نظریه های متفاوتی مانند نظریه اقتصادهای حاشیه ای پن روز^[۶]،رنظریه تحول ساختار تقاضا و نظریه الگوی توسعه خوشه ای مطرح شده است(اکس، ۱۳۸۳).در ایران ۹۸% واحد های صنعتی، ۵۵% نیروی شاغل در بخش صنعت، ۱۷% ارزش افزوده بخش صنعت و ۱۷% ارزش تولیدات صنعتی متعلق به صنایع کوچک و متوسط است (گزارش سازمان صنایع کوچک۱۳۹۰). با توجه به شرایط مطلوب ذکر شده در استان گلستان، برای پیشترفت صنعت استان باید به توسعه آن پرداخت. در این پژوهش از الگوی ایجاد خوشه های صنعتی برای توسعه صنعت استفاده می شود. اما سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که کدام صنعت استان برای توسعه خوشه ای اولویت بیشتری دارد و باید انتخاب شود.
۳-۱ اهمیت و ضرورت موضوع
با توجه به اهمیت روز افزون توسعه صنعتی در کشور و برنامه ریزی های متعدد برای حصول این مهم، این مساله اهمیت می یابد که با توجه به ساختار فعلی صنعت کشور استراتژی های لازم برای کسب توانمندی لازم چیست؟
واقعیت آن است که در چند دهه اخیر ، خوشه های صنعتی به عنوان یک استراتژی مناسب برای کسب مزیت های رقابتی و افزایش توانمندی صنایع در سطوح مختلف برنامه ریزی به ویژه در سطح منطقه ای مطرح شده است و مورد توجه برنامه ریزان و سیاست گذاران در کشورهای صنعتی و در حال توسعه قرار گرفته است. از این دیدگاه که رقابت جهانی اثر زیادی بر اقتصاد ملی و منطقه ای دارد، مفهوم خوشه جایگاه ویژه ای با در نظر گرفتن تسریع ، رشد اقتصادی و شهری و منطقه ای کسب نموده است (هادی زنور و همکاران، ۱۳۹۰).
حدود ۲ دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر شبکه و خوشه ها به عنوان یک استراتژی نوین مورد توجه برنامه ریزان و سیاستگذاران در کشورهای صنعتی و در حال توسعه می باشد. سازمان های بین المللی و بانک جهانی طرح های متعددی از طریق توسعه خوشه های صنعتی در کشورهای مختلف اجرا و حمایت کرده است (یونیدو، ۱۳۸۴).
در سال های اخیر ، اهمیت و نقش صنایع کوچک و متوسط در کشورهای صنعتی و کشورهای در حال توسعه رو به افزایش بوده و به دلیل ظهور فناوری نوین و تولید و ارتباطات ، تحولاتی در روش های تولید ، توزیع و ساختار تشکیلاتی بنگاه ها پدید آورده و در همین راستا اهمیت واحدهای کوچک و متوسط مسیر فزاینده ای پیدا نموده است. افزایش رقابت و تمرکز شرکت ها بر فعالیت های محوری ، موجب تفکیک عمودی شرکت ها ، گسترش روابط پیمانکاری و تقویت روابط در زنجیره عرضه شده است. این تحولات لزوم توجه به بنگاه های کوچک و متوسط و همگنند و به واحد های منفک و مجزا از هم را افزایش داده است (متقی طلب، ۱۳۸۳).
اهمیت توسعه صنعتی در کشورهای در حال توسعه موجب شده است تا بسیاری از کشورها شکل گیری و تقویت صنایع کوچک و متوسط در مناطق صنعتی را در قالب خوشه به عنوان یک استرانژی توسعه صنعتی منطقه ای^[۷] مورد نظر قرار دهند و از آن به عنوان راهبردی اشتغال زا که در عین حال قادر به بهبود توان رقابت شرکت ها و افزایش صادرات آنهاست، بهره برداری کنند. بررسی خوشه های صنعتی در دو دهه گذشته به منظور شتاب بخشیدن به رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال از اهمیت خاصی برخوردار شده است. خوشه های صنعتی به واسطه تقسیم کار تخصصی، همکاری بین صنایع ، یادگیری تعاملی و سایر اموری که برای رقابتی تر شدن صنایع لازم اند، می تواند الگوی مناسبی برای توسعه صنعتی محسوب شوند ( رابلوتی، ۱۳۸۲).
تجربه بسیاری از کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته نشان می دهد که بخش صنایع کوچک و متوسط به دلایل مختلف میتواند نقش محوری در توسعه اقتصادی و صنعتی داشته باشد (یونیدو، ۱۳۸۴). صنایع کوچک و متوسط معمولاً با این ویژگی ها شناخته می شوند: کارمحور بودن، انعطاف پذیری نسبت به تغییرات بازار و فناوری ها، داشتن قابلیت در بهره برداری از منابع و مهارت های محلی در پاسخ به بازار محلی و برآوردن نیازهای پایه قشر فقیر (رابلوتی، ۱۳۸۲). صنایع کوچک و متوسط ، از بسیج منابع ملی حمایت می کنند و در نتیجه، باعث ایجاد فرصت های شغلی ، ایجاد رفاه و بالاخره فقرزدایی می شوند. این صنایع به اقشار آسیب پذیرتر جامعه از قبیل جوانان و زنان، که ظرفیت محدودی برای مشارکت در توسعه اقتصادی کشورشان دارند کمک می نماید. بخش صنایع کوچک و متوسط می تواند نقش مهمی در تحقق روند خصوصی سازی در کشور ایفا نمایند، زیرا آنها اغلب قابلیت جذب نیروی کار مازاد را دارند و همچنین توسعه صنایع کوچک و متوسط باعث ارتقاء مردم سالاری در جامعه می شود و جامعه مدنی باعث مشارکت کارآفرینان در نظام اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور می گردد. این صنایع ، منعطف و نوآور بوده و در بسیاری از بخش ها، امتیازهای رقابتی قابل توجهی نسبت به صنایع بزرگ دارند و این امر آنها را قادر می سازد سریع تر و موثرتر به تحولات فزاینده جهانی پاسخ دهند( یونیدو، ۱۳۸۴).
بخشهای تولیدی و خدماتی، هر دو از انقلاب تکنولوژیک سود می‌برند. اهمیت اطلاعات به عنوان یکی از فرایندهای تولید، برای درک بهتر نیازهای مشتریان و نیز برای بهبود مستمر تولید و فرایند آن، یکی از جنبه های این تأثیر است. در این دوره، قابلیت بهره وری تنها به سرمایه و تجهیزات وابسته نیست؛ بلکه هرچه بیشتر به مهارت، دانش و تخصص کارکنان بستگی دارد. سازمان ها نیز با درک اهمیت دانش، در حال ساختاربندی مجدد خود برای استفاده از این فرصت اند. توانمندسازی کارکنان، تبدیل ساختار عمودی به ساختار افقی، تمرکززدایی و تأکید بر نوآوری و بهبود مستمر در دستور کار اکثر سازمان های بزرگ قرارگرفته است.
استراتژی‌های توسعه اقتصادی باید با این دیدگاه جدید مطابقت داشته باشند. استراتژی‌ها باید برای فراهم کردن نیازهای اطلاعاتی سازمان ها توسعه یابند و برای خلق دارایی های دانش مدار سازمان ایجاد شوند. فعالیت های توسعه باید از فناوری اطلاعات و ابزارهای خلق دانش بهره گیرند. اغلب ابزارهای مدیریت دانش و تکنیک ‌های آن می توانند به توسعه اقتصادی سازمان ها کمک کنند تا بهتر با منابع داخلی و خارجی دانش و اطلاعات ارتباط برقرار کنند (ولی زاده، ۱۳۸۵).
اهمیت خوشه های صنعتی در این است که این خوشه ها ، قابلیت رقابت پذیر نمودن بنگاه های کوچک و متوسط راکه نقش عمده ای در خلق نوآور بر عهده دارند، از طریق شبکه –سازی میان بنگاه ها دارا می باشند(ناصر بخش، ۱۳۸۲).
۴-۱ اهداف تحقیق
ارائه چارچوب اولویت بندی استقرار خوشه های صنعتی استان گلستان

۵ – ۵

۲- ۱۳-روش های اصلاحی در کلزا

ارقام و واریته‌های اصلاح شده گیاهان زراعی و زینتی هر ساله از کشوری به کشور دیگر می‌شوند. بدین طریق کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی افزایش یافته و احتیاجات فراورده‌های زراعی رفع می‌شود. در اغلب گیاهان ژن های با ارزش و اقتصادی فراوان وجود دارد. ژنهایی که حساسیت و مقاومت گیاهان را نسبت به امراض و آفات کنترل می‌کنند در اولویت برنامه‌های اصلاح نباتات قرار دارند. هدف اصلاحی نهایی در هر برنامه اصلاحی افزایش عملکرد می‌باشد. کیفیت مجموع خصوصیاتی است که باعث افزایش ارزش محصول می‌شود. بهبود کیفیت نیز جزء مهمی از هر برنامه اصلاحنباتات محسوب می‌شود. افزایش تولید در واحد سطح و استفاده از ژنوتیپهای مفید و مطلوب در هر منطقه آب و هوایی از دیگر اهداف اصلاحگران نباتات میباشد. عملکرد گیاه در واحد سطح منعکس کننده برآیند همه اجزای گیاه میباشد. به هرحال همه ژنوتیپهای تولید شده دارای عکس العمل فیزیولوژیکی و ژنتیکی یکسانی در شرایط مختلف نیستند. عملکرد صفتی پیچیده است که تحت تأثیر ژنوتیپ، محیط و اثر متقابل ژنوتیپ و محیط میباشد [۵].
روش های متداول (کلاسیک) اصلاحنباتات از دیر باز برای تولید ارقام مطلوب در گیاهان زراعی مورد استفاده قرار میگرفته است. این روشها مبتنی بر ایجاد تغییر در ساختار ژنتیکی گیاه کامل با بهره گرفتن از تلاقیهای بین گونه ای و درون گونه ای بوده است. روش های متداول اصلاح نباتات در چند دهه اخیر نقش بسیار مهمی در اصلاح عملکرد و کیفیت کلزا داشته اند، که از میان این روشها میتوان به روش هیبریداسیون و گزینش شجرهای اشاره کرد [۴۱، ۹۰]. در روش های اصلاحی جدید به جز دابلهاپلوییدی که توانایی تولید گیاه کاملاً خالص را دارد، بقیه روشها صرفاً برای ایجاد تنوع به کار میروند و قادر به تولید گیاه کاملاً خالص ژنتیکی نیستند [۹۷]. کلزا با اینکه گیاهی خودگشن و جزئی دگرگشن است، روش های اصلاحی گیاهان خودگشن در آن به کار میرود، ضمن اینکه امروزه به جز ایجاد ارقام هیبرید سایر روش های اصلاحی گیاهان دگرگشن در کلزا متداول شده است. اصلاحگران از جهشزایی به طور موفقیتآمیزی در گیاه کلزا جهت تغییر ساختار ژنتیکی وایجاد تنوع برای صفاتی مانند ارتفاع، تعداد غلاف در گیاه، تعداد دانه در هر غلاف، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، محتوی روغن و مقاومت به بیماریها استفاده نموده و لاینهای جهشیافته با صفات اقتصادی مطلوب ایجاد کردهاند [۱۰۱]. از جمله روش های اصلاحی به کار گرفته شده در کلزا میتوان به ۱)تولید ارقام خالص و یا آزاد گرده افشان ۲) تولید ارقام هیبرید ۳) دابلهاپلوییدی و ۴) جهش اشاره کرد.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲-۱۴-جهش

پایداری ساختارهای ژنتیکی موجودات، هیچگاه کامل نیست و این ساختارها ممکن است تحت شرایط فیزیکی یا شیمیای خاص تغییر یابند [۵۳]. تنوع ژنتیکی موجودات کنونی در نتبجه جهشهای بیشماری است که در ریخته ارثی آنان رخ داده است. بسیاری از این جهشها هزاران و یا حتی میلیونها سال پیش رخ داده است. به چنین جهشهایی که بصورت طبیعی در موجودات رخ میدهد، جهشهای خودبخودی گویند در حالی که جهشهایی که توسط بشر و توسط مواد جهشزا ایجاد میشود، جهشهای القایی نام دارند [۶]. مهمترین تفاوت جهشهای خودبخودی با جهشهای القایی، تفاوت در فراوانی وقوع آنها است. بدین ترتیب که فراوانی جهشهای خودبخودی در طبیعت بسیار کمتر است. برخی از گیاهان به طور عمده بوسیله جهش تکامل یافتهاند و برخی جهش به همراه دورگگیری باعث تکامل آنها شده است. موتاسیون یا جهش به صورت تغییر ناگهانی در ماده ارثی یک سلول تعریف میشود. برای اینکه یک جهش قابل شناسایی باشد، باید موجب تغییر در فنوتیپ گیاه گردد. در حال حاضر از جهش به عنوان یک روش اصلاحی در گیاهان استفاده میشود [۳۹، ۴۵].
ازبرنامه های اصلاحی جهش در ایجاد صفاتی نظیر مقاومت به ورس، مقاومت به آفات وامراض، ایجاد زودرسی وتغییر در برخی از خصوصیات دانه از قبیل اندازه، رنگ، درصد پروتئین و روغن، تغییر در اندازه میوه و بالاخره افزایش عملکرد استفاده شده است [۱۰۰، ۱۰۶]. به عنوان مثال در جو برای افزایش اسید آمینه لایسین از این روش استفاده نمودهاند، بنحویکه از واریتهای به نام بومی واریته دیگری به نام بومی-۱۵۰۸ ایجاد نمودند. این رقم جدید حدودا ۴۰ درصد لیزین بیشتری نسبت به واریته قبلی داشته است [۵]. استفاده از جهش در اصلاح گیاهان بویژه در غلات توسعه بیشتری داشته است و در این ارتباط بیشترین تعداد رقم جهش یافته به گیاه برنج تعلق دارد [۳۹]. براساس آمار بانک اطلاعاتی ارقام موتانت، ۳۰۸۸ رقم موتانت متعلق به ۱۷۰۰ گیاه زراعی تاکنون به ثبت رسیده است [۸۸]. رقمهای موتانت در گیاهان دانه روغنی یکساله شامل سویا، کنجد، کلزا، آفتابگردان و بزرک آزاد شدهاند [۲۳]. برای ایجاد جهش در آزمایشهای بهنژادی بهطور معمول بذر مورد تیمار قرار میگیرد. مواد جهشزا به دو گروه شیمیایی و فیزیکی تقسیم میشوند [۹۶].

۲-۱۴-۱- جهشزاهای شیمیایی

موتاژنهای شیمیایی موادی هستند که برخلاف اشعهها موجب ایجاد جهشهای نقطهای میگردند یعنی روی تک نوکلئوتیدها اثر دارند [۳۵، ۳۹]. از معروفترین جهشزاهای شیمیایی میتوان از موارد زیر نام برد:
-آنالوگهای بازی: از معروفترین آنالوگهای بازی می توان از ۵-برومودزکسیاوریدین (۵-BU) نام برد. این ماده باعث جایگزینی بازهای پورین با پیریمیدین میشود. از دیگر آنالوگهای بازی می توان به اسید نیتروس(HNO₂)، برومواوراسیل، مالیکهیدرازید(MH) و سدیمآزاید (NaN₃) نام برد [۳۸]. هر یک از این مواد شیمیایی با گذشت زمان بدلیل احتمال ثابت ایجاد خطای جفت شدگی بازی، موجب جهش میشوند. پس از ایجاد جهش نیز یک دوره همانندسازی دیگر لازم است تا جهش ثابت شودو هر دو رشته DNA حاوی اطلاعات جهش شوند [۴۸].
-مواد آلکیلاتکننده: این گروه از مواد تولید گروه های آلکیلی میکنند که به گروه های فسفات و بازهای پورین و پیریمیدین متصل شده و موجب آلکیلگذاری DNA میشوند. این مواد باز گوانین را نسبت به بازهای آدنین و سیتوزین بیشتر آلکیله میکند. نقاط اصلی مورد هجوم مواد آلکیلگذار در زنجیره (DNA) اتمهای اکسیژن و نیتروژن میباشند. آلکیلها گروهی از هیدروکربنهای خطی با فرمول کلی C_nH_2n+1 هستند که با حذف یک اتم هیدروژن از آلکانها (C_nH_2n+2 ) بدست میآیند. الحاق هر یک از گروه های آلکیل به بازهای آلی و حلقوی DNA را آلکیلگذاری گویند [۳۹]. از معروفترین مواد آلکیلاتکننده میتوان به اتیلمتیلسولفانات (EMS)، اتیلاتانسولفانات (EES)، متیلمتانسولفانات (MMS)، دیاتیلسولفات (DES)، اشاره نمود. به عنوان مثال اتیلمتیلسولفانات (EMS) میتواند باعث تبدیل گوانین به۷-Ethyl Guanine شود که این ماده میتواند با تیمین جفت گردد [۴۵].
-آکریدینها: از معروفترین آکریدینها میتوان از پروفلاوین و آکریدین نارنجی نام برد. آکریدینها موجب اضافه یا کم شدن یک یا چند جفت باز در رشته نوکلئوتید میگردند و بدین ترتیب موجب جهشهایی از نوع تغییر در چارچوب میگردند [۱۲۱]. که جزء خطرناکترین جهشها میباشند و موجب تغییر اساسی در توالی اسیدهای آمینه حاصل از کدهای ژنتیکی میشوند. مواد جهشزا را میتوان بر روی تمامی اندامها اثر داد اما مناسبترین اندام بدین منظور بذر است. از مزایای این کار این است که تیمار دادن بذر با مواد شیمیایی راحتتر است و نگهداری و انتقال بذر تیمار شده به مناطق دوردست امکان پذیر است. برخی از مواد جهشزا قادر به ایجاد جهشهایی در گیاه هستند که منجر به بیش از صد درصد تغییر در ریخت ارثی موجود میشود. به چنین موادی اصطلاحا سوپر جهشزا گفته میشود. از جهشزاهای شیمیایی بر روی قلمهها و جوانهها نیز استفاده میشود [۵، ۷۱].

۲-۱۴-۲-جهشزاهای فیزیکی

موتاژنهای فیزیکی را اشعهها تشکیل میدهند. اصلاحگران غالبا از اشعه x، اشعه γ (گاما)، اشعه α (آلفا)، اشعه β (بتا)، اشعه ماورایبنفش و اشعه نوترون به عنوان موتاژن استفاده میکنند [۱۱۶]. تاریخچه استفاده از اشعهها مربوط به سال ۱۹۲۷ و کشف اشعه x می شود که اولین بار دانشمندی به نام مولر از این اشعه بر روی مگس سرکه استفاده نمود و جهشهایی را ایجاد کرد [۹۳]. تمامی اشعههای ذکر شده به جز اشعه ماورایبنفش، یونیزه کننده هستند و موجب ایجاد تغییرات وسیع در موجود میشوند. اشعه UV قدرت نفوذ کمتری داشته و به طور معمول کاربرد کمتری دارد. از این اشعه جهت ایجاد جهش در دانه گرده استفاده میشود. برای ایجاد جهش در ارگانهای داخلی از اشعههای قویتر استفاده میشود [۱۰۱]. اشعه گاما یک پرتو الکترومغناطیسی با طول موج بسیار کوتاه و انرژی بالاست. توانایی نفوذ این اشعه بسیار بیشتر از اشعه بتا و آلفاست. اشعه گاما هنگام عبور از مواد با اتمهای آنها برخورد میکند و باعث جدا شدن الکترونها از اتمها و تولید یون میشود [۹۶]. در میان عوامل جهشزا، پرتوهای یونیزه کننده مثل اشعهگاما در ایجاد تنوع ژنتیکی در گیاهان موفق بودهاند [۷۳]. برای ایجاد جهش در گیاه کامل، بذرها، مریستم و دانه گرده میتوان از اشعه گاما استفاده کرد [۱۰۰].

۲-۱۴-۳- نسلهای جهش

نسلهای حاصل از دورگگیری با F₁، F₂، ….و F_n نشان داده میشوند. جهت تمایز بین نسلهای حاصل از جهش با نسلهای حاصل از دورگگیری، نسل های جهش را با M₁، M₂، M₃، …وM_n نشان داده میشود. نسل M₁ گیاهان حاصل از بذور تیمار شده با موتاژن است [۵].

۲-۱۴-۴-موارد استفاده از بهنژادی جهشی

بهنژادی جهشی روشی است که طی آن از طریق جهش و ایجاد تنوع جدید در جمعیت، اقدام به اصلاح جمعیتها و تولید ارقام جدید مینمایند. در بهنژادی جهشی، اغلب ناهنجاریها در نسل اول موتاسیون یا M₁ رخ میدهد. در این نسل درصد بالایی از گیاهان عقیم میباشند و در نتیجه به علت عقیم بودن گل و باز بودن بیش از اندازه گل، درصد بالایی از دگرگشنی ممکن است رخ دهد [۶]. بیشترین نتیجهگیری در بهنژادی جهشی حالتی است که بهترین شرایط برای نسل اول موتاسیون ایجاد گردد تا میزان بذر کافی برای نسل دوم موتاسیون (M₂) وجود داشته باشد. چون اغلب موتاسیونها، نهفته هستند و در نسل دوم بروز مییابند [۵]. بذوری که تحت پرتوتابی یا تحت تاثیر مواد شیمیایی موتاژن قرار میگیرند، بهمنظور ارزیابیهای دقیق باید در ردیفهای کوچک و با فاصله از یکدیگر کشت شوند. گیاهانی را که از بذور پرتوتابی شده حاصل می شوند گیاهان M₁ و زاده های حاصل از آن ها را گیاهان M₂ گویند. هنگامی که از جهشزاها برای بهنژادی جهشی استفاده میگردد، باید توجه داشت جهش حاصل غالب بوده است یا مغلوب، زیرا زمان بررسی این دو نوع جهش با هم متفاوت است. اگر جهش غالب باشد در همان نسل M₁ گیاهان با صفت جهش یافته مشاهده میشوند و این گیاهان چون هم میتوانند به فرم خالص و هم میتوانند به فرم ناخالص وجود داشته باشند، بنابراین فرم های جهش یافته ناخالص در نسل M₂ تفرق پیدا میکنند، در حالیکه اگر جهش مغلوب باشد تنها در نسل M₂ به بعد مشاهده میشود و در نسل M₁ به صورت مخفی باقی میماند. ضمن اینکه جهشهای مغلوب به فرم هموزیگوت هستند و بنابراین در نسل M₂ تفرق نشان نمیدهند [۶]. بطور کلی بهنژادی با جهش دارای کاربردهای عمده زیر میباشد [۵].
۱-)گسترش پایه ژنتیکی از طریق افزایش تنوع ژنتیکی از طریق ایجاد آللهای جدید با جهش
۲-) شناسایی و گزینش لاین موتانت حاوی صفت مورد نظر
۳-) ایجاد ارقام جدید با بهره گرفتن از لاینهای موتانت به عنوان والد در انجام تلاقیها
۴-) انتقال ژن یا قطعهای از کروموزومهای بیگانه به رقم مورد نظر در تلاقیهای بینگونهای و بین جنسی از طریق ایجاد شکستگیهای کروموزومی با جهش
۵-) شکستن پیوستگی یا لینکاژ بین ژنهای پیوسته و افزایش فراوانی نوترکیبی جهت استفاده از ژنهای مورد نظر
۶-) حل مشکل خودناسازگاری و ایجاد پایه های نر عقیم و بازگرداننده باروری جهت تولید بذر هیبرید با ایجاد جهش در ژنهای مربوطه
۷-) کاهش طول دوره اصلاحی بویژه در گیاهان با تکثیر غیرجنسی
۸-) جهشزایی در کشت سلول و بافت به منظور بهرهبرداری از تنوع سوماکلونی و گامتوکلونی
۹-) اصلاح صفات کمی و کیفی نظیر عملکرد، مقاومت به آفات و امراض، کاهش ارتفاع و بهبود پروتئین
در کلزا استفاده از جهش در کنار اصلاح کلاسیک، جهت ایجاد تنوع ژنتیکی مورد نیاز در صفات کمی و کیفی و اصلاح صفات وابسته به عملکرد و ارتقای سطح کیفی روغن توسط اصلاحگران در دهه های اخیر چشمگیر بوده و منجر به ایجاد انواع جدید ارقام روغنی با بهبود کمی و کیفی و افزایش عملکرد گردیده است. از مهمترین روش های به کار برده شده برای ایجاد تنوع ژنتیکی، جهشزایی از طریق پرتو گاما میباشد [۳۱، ۳۸، ۷۳]. اصلاحگران از جهش زایی به طور موفقیتآمیزی در کلزا جهت تغییر در ساختار ژنتیکی و صفاتی مانند ارتفاع، تعداد غلاف درگیاه، تعداد بذر در هر غلاف، وزن هزار دانه، محتوی روغن و مقاومت به بیماریها استفاده نموده و جهش یافتههایی با صفات اقتصادی مطلوب ایجاد کرده اند [۱۵۱، ۱۶۱].

۲-۱۵- اهداف اصلاحی کلزا

هدف اصلی پروژه‌های بهنژادی مانند سایر گیاهان زراعی افزایش عملکرد و بهبود کیفیت دانه می‌باشد. به طور کلی اهداف اصلاحی کلزا را می‌توان در زمینه های اصلاح برای بهبود کیفیت دانه، روغن، افزایش عملکرد، مقاومت‌ها، اصلاح کیفیت کنجاله و اصلاح خصوصیات زراعی مطلوب بررسی کرد [۶۳].

۲-۱۵-۱- کیفیت دانه

تلاشهایی در جهت انتقال ژنهای کد کننده اسیدهای آمینه ضروری مانند لیزین و متیونین نیز انجام شده است تا کنجاله گیاه کلزا بتواند با پروتئین‌های حیوانی و فرآورده‌های لبنی رقابت کند [۱۱۳].

۲-۱۵ -۲-اصلاح برای بهبود کیفیت روغن

روغن دانه در خانواده Brassicaceae به طور کلی دارای مقادیر بالایی از اسید اروسیک می‌باشد. این صفت در B. rapa با یک مکان ژنی و در گونه‌های B. napus و B. juncea توسط دو مکان ژنی کنترل می‌شود [۶۷]. روغن دانه در جنس براسیکا که دارای مقادیر کم اسیداروسیک هستند، روغن بسیار مطلوبی جهت مصرف در سالاد می‌باشد که کیفیت آن با روغن زیتون قابل مقایسه است. امروزه اصلاح کیفیت روغن دانه در جنس براسیکا در جهت مصارف صنعتی نیز مورد توجه است. متخصصان بیوتکنولوژی به دنبال انتقال ژنهایی هستند که باعث افزایش اسید اروسیک، اسید لوریک (جهت مصرف در صنایع تولید مواد پاککننده و مرطوبکننده)، اسید اریسینولئیک (مصرف در فرآورده‌های آرایشی و دارویی برای پلیمرها و مواد روانکننده)، پتروسلنیک اسید (کاربرد در مواد پاککننده و پلیمرها) و اسیدهای پرباپوکسی (کاربرد در ساخت رزین‌ها، استرها و رنگهای نقاشی) می‌شود و در این راه به موفقیتهای چشمگیری دست یافته‌اند [۹۲، ۹۵]. ترکیب روغن کلزا با نسبت امگا ۶ به امگا ۳ برابر ۱:۲ در حال حاضر به عنوان ترکیب مناسب برای تغذیه در نظر گرفته می‌شود [۱۵۰]. روغن کلزا برای سالاد مناسب است اما ارزش تغذیه‌ای آن میتواند با افزایش محتوی اسید لینولئیک تا ۲۶ % بهبود یابد [۱۰]. کاهش اسیدهای چرب اشباع نیز به بهبود کیفیت تغذیه‌ای روغن کلزا کمک مینماید.

۲-۱۵-۳-اصلاح برای کیفیت کنجاله دانه

وجود گلوگوزینولات‌ها در کنجاله دانه‌های جنس براسیکا، کیفیت تغذیه‌ای کنجاله را کاهش می‌دهد. کرالینگ و همکاران [۱۱۴] با دستکاری ژنهایی که آنزیم کربوکسیلاز تریپتوفان را کنترل می‌کند، موفق به کاهش سطوح گلوکوزینولاتهای ایندولی کنجاله کلزا به میزان ۹۷ % شدند. ژنوتیپ گیاه پایه مادری مقدار گلوکوزینولات دانه را تعیین میکند و این صفت بوسیله چندین ژن کنترل می‌شود [۱۹]. امروزه از جهش و روش های انتقال ژن و کشت بافت جهت بهبود کیفیت کنجاله کلزا و کاهش میزان گلوکوزینولات‌ها استفاده می شود [۸۵].

۲-۱۵-۴- بهبود عملکرد

برای بررسی عملکرد دانه، لازم است که ساختار عملکرد و مؤلفه‌های اولیه و ثانویه که عملکرد دانه را تعیین میکنند شناخته شود. توزیع یکنواخت بوته‌ها در واحد سطح پیش نیاز پایداری عملکرد است. تعداد غلاف در بوته عامل تعیین کننده در عملکرد دانه گیاه کلزا است که بیشتر با قابلیت زنده ماندن شاخه ها، جوانه‌ها، گل‌ها و غلاف‌های جوان در مقایسه با تعداد بالقوه گلها و غلافها تعیین می‌شود. تعداد دانه در غلاف با طول غلاف همبستگی دارد، بنابراین طول غلاف می‌تواند برای انتخاب غیرمستقیم در اصلاح برای بهبود عملکرد کلزا استفاده شود [۸۳].
بهنژادگران با انتخاب مستقیم و یا غیرمستقیم عملکرد دانه را بهبود میبخشند [۵]. در ارزیابی لاین‌ها و ارقام، عملکرد دانه به عنوان صفت اصلی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، ضمن اینکه جهت ایجاد ارقام پرمحصول می‌توان صفات نامطلوب گیاه از جمله حساسیت به بیماری‌ها، ورس، طول دوره رویش و غیره را رفع نمود [۸۶]. جهت بهبود عملکرد دانه کلزا مانند سایر گیاهان باید نسبت به بهبود اجزای عملکرد مبادرت ورزید.

۲-۱۵-۵-اصلاح برای مقاومت به بیماریها و آفات

اصلاحگران همواره به دنبال دستیابی به منابع مقاومت در برابر بیماریها، آفات، خشکی، شوری، سرما و غیره بوده‌اند و امروزه با گسترش استفاده از ارقام کانولا (دوصفر) به نظر می‌رسد آسیبپذیری ارقام، مخصوصاً به بیماریها نیز بیشتر شده است. به عنوان مثال بیماری پوسیدگی اسکلروتینایی در اغلب مناطق ایران مشکل آفرین شده است [۸۶]. انتقال ژنها از گونه‌های دیگر امیدهایی را برای اصلاح ارقام مقاوم به این بیماری پدید آورده است. جهت مقابله با بیماری شانکر ساقه که از مهمترین بیماری‌های کلزا است، منابع مقاومت به واریتههای تجاری انتقال یافته است [۸۹]. ژن‌های مقاومت از گونه B. juncea منتقل گردیده است که امید میرود گیاه را در مقابل این بیماری مصون نماید [۷۶]. در مورد مقاومت به حشرات تنها نقطه امید، انتقال ژن‌هایی است که باعث تولید مواد دافع حشرات می‌شود [۸۲].

۲-۱۵-۶- اصلاح صفات زراعی

برنامه‌های بهنژادی فراوانی در جهت بهبود خصوصیات زراعی در کلزا در حال انجام است [۶۱]. صفات زراعی مطلوب در برنامه‌های اصلاحی کلزا عبارتند از رشد اولیه سریع، زودرسی، ساقه کوتاه و ضخیم،گلهای بدون گلبرگ، بهبود ریزش دانه‌ها، طویل شدن غلاف‌ها و عمودی قرار گرفتن آنها، و افزایش تعداد غلاف در ساقه اصلی [۱۵۴]. فقدان گلبرگ در کلزا باعث دوام برگها و در نتیجه رشد ریشه و جذب آب از اعماق می‌شود [۲۸]. از طرفی وجود گلبرگ‌ها و ریزش آنها به روی برگها، محیط مناسبی را برای رشد قارچ‌ها تأمین میکند. عدم وجود گلبرگ همچنین کارایی جذب نور را در خانواده Brassicaceae افزایش می‌دهد [۳۰]. کاهش ارتفاع بوته چون با افزایش شاخص برداشت و عدم خوابیدگی همراه است، از نظر بهنژادی دارای اهمیت است.
ریزش دانه، یکی از مشکلات عمده در گونه B. napus می‌باشد. دو گونه B. junceaو B. rapa ریزش دانه کمتری نسبت به B. napus دارند. خوشبختانه در گونه B. napus منابع ژنی خوبی برای مقاومت به ریزش یافت شده است.[۱۶۹].