مواد تلخ خالص: این مواد هیچ ترکیب دیگری به همراه ندارند مثل مواد تلخ گل گندم و ژنیتانا.
مواد تلخ معطر: این دسته از مواد تلخ، اسانس نیز به همراه دارند. از مهمترین گیاهانی که این مواد را دارند میتوان درمنه و اکسید ترکی را نام برد.
مواد تلخ گس: این دسته از مواد تلخ، حاوی ترکیبات تند و گس بوده و به سختی قابل خوردن میباشند. مثل فلفل و زنجبیل (ولاگ، ۱۳۷۶).
۲-۳-۲- اسانس ها
اسانس ها ترکیبات معطری هستند که در اندامهای مختلف گیاهان یافت میشوند. به علت تبخیر آنها در اثر مجاورت با هوا در حرارت عادی، آنها را روغنهای فرار یا روغنهای اتری[۷] یا اسانس های روغنی[۸] مینامند (آئینه چی، ۱۳۷۰).
اسانس ها از نظر ترکیب شیمیایی همگن نیستند، بلکه به صورت ترکیبات مختلفی مشاهده میشوند. این ترکیبات به طور معمول از بو و مزه تندی برخوردارند و وزن مخصوص آنها اغلب کمتر از آب است. اسانس ها در سلولها و کرکهای ترشحی منفرد یا مجتمع، غدههای ترشحی، مجاری ترشحی در قسمت های سطحی و درونی اندامهای مختلف مانند برگها، گلها، میوه ها، جوانه ها و نوساقههای گیاهان وجود دارند. سلولها و بافتهای ترشحی مذکور ممکن است در اندامهای مختلف گیاهان پراکنده باشند (امیدبیگی، ۱۳۸۴). اسانس ها ممکن است به طور مستقیم توسط پروتوپلاسم به وسیله تجزیه مواد رزینی غشاء سلولها و یا از هیدرولیز بعضی گلیکوزیدها حاصل شوند. از آنجایی که اسانس ها مخلوطی از ترکیبات شیمیایی گوناگون میباشند، ممکن است ماده مؤثره اسانس بیش از یک ماده خالص باشد (آئینه چی، ۱۳۷۰).
اسانس ها به طور معمول متعلق به ترپنها، سزکوییترپنها، الکلها، استرها، آلدئیدها، فنلها، اترها و یا پراکسیدها میباشند. این مواد به طور غالب مانع از رشد باکتری ها میشوند و خاصیت ضد تورم، ضد دل درد، آرام بخش، ضد نفخ، اشتهاآور و گاهی اوقات خاصیت خلطآور دارند (امیدبیگی، ۱۳۸۴).
اسانس ها به طور معمول از الئوپتین که قسمت مایع اسانس و ترکیبی از هیدروکربنها میباشد و از استئاروپتین که قسمت هیدروکربنی اکسیده شده اسانس که جامد است، تشکیل شده اند. تعداد زیادی از اسانس ها دارای خاصیت آنتیسپتیک نیز هستند. بعضی از ترکیبات موجود در اسانس ها مسئول بوی مشخص، طعم و اثرات درمانی اسانس ها میباشند و علاوه بر ساختمان مولکولی، وضعیت فضایی ترکیبات موجود در اسانس ها به طور مؤثری بر روی اندامهای بویایی و چشایی اثر دارند. ایزومرهای هندسی اورتو، متا، پارا یا سیس و ترانس را میتوان از روی شدت بوی اسانس تشخیص داد. یکی از مختصات استرئوشیمی ترکیبات ترپنی این است که هر دو انانتیومر[۹](ایزومرهای موثر نوری) در طبیعت وجود دارند. در بعضی موارد، یک گیاه به خصوص فقط یک ایزومر نوری را تولید می کند، در حالی که گونه دیگر ممکن است هر دو را تولید نماید. تعداد زیادی از مواد طبیعی که به حالت ایزومری ممکن است موجود باشند، خاصیت فیزیولوژیکی هر یک از این ایزورها ممکن است متفاوت باشد. به عنوان مثال کارون (+) دارای بوی مشابه زیره میباشد در حالی که کارون (-) بویی مشابه نعناع دارد و بر اساس این ملاحظات است که استرئوشیمی مربوط به حس بویایی پایه گذاری شده است و معتقدند که در اندام بویایی بینی، گیرندههای اختصاصی برای هر کدام از ایزومرها وجود دارد (آئینه چی، ۱۳۷۰).
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))
۲-۴- نگاهی به آینده گیاهان دارویی
در قرن حاضر تحقیقات گستردهای بر روی گیاهان دارویی انجام پذیرفته و داروهایی با ماده مؤثره طبیعی افقهای جدیدی را برای جامعه پزشکان و داروسازان پژوهشگر گشوده است. به طوری که در حال حاضر حدود یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشا طبیعی و گیاهی تشکیل میدهد و صنایع داروسازی جهان تلاش می کند ساخت شیمیایی اقلام مربوط به دو سوم بقیه داروها نیز به تدریج منسوخ و به منابع گیاهی متکی گردد. در سالهای اخیر گیاهان دارویی ثبت و اصلاح شده مختلفی در کشورهای مختلف گزارش شده اند (امیدبیگی، ۱۳۸۵). بهبود صفات مورفولوژیکی و تولیدات بیولوژیکی و تغییر سطوح ذخیرهای از عوامل فعال،از مهمترین اهداف در هر برنامه اصلاحی گیاهان دارویی هستند و مطالعه تنوع ژنتیکی در ژرمپلاسم موجود گیاهان پیشنیاز هر برنامه اصلاحی گیاهان دارویی است (هادیان و همکاران، ۲۰۰۸).
انتظار میرود که استفاده از داروهای گیاهی افزایش یابد. تجارت جهانی گیاهان دارویی در سال ۲۰۰۳ طبق آمار سازمان بهداشت جهانی[۱۰] بیش از ۶۱ میلیارد دلار بود. در سالهای اخیر جهانی شدن تجارت و استفاده از گیاهان دارویی باعث شده که استفاده خانگی، دارویی و صنعتی این گیاهان مهیا شود. افزون بر این، تقاضای افراد و نیز هزینه های سنگین درمانی و ناتوانی پزشکی معمول برای درمان بیماریهایی مانند چاقی و دیابت، بیماریهای اخیر مانند HIV و بیماریهایی نظیر سرطان، محققان را به ارزیابی روشهای درمانی دیگری تشویق می کند. افزایش تقاضا برای گیاهان دارویی و آروماتیک برخی از گیاهان بومی را در معرض خطر قرار داده است. اختلاف قیمت بین گیاهان وحشی و کشت شده می تواند به علت مناسب بودن گیاهان وحشی و غیرقابل دسترس بودن مواد گیاهی قابل کشت باشد که عملیات جمعآوری از عرصه طبیعی را در برخی از مناطق تشویق می کند. لذا بسیاری از این گیاهان عمدتاً به لحاظ استفاده اقتصادی و نبود منابعی برای حفاظت، در حال انقراض هستند. از دست رفتن محیط زیست به علت جنگلزدایی می تواند باعث در معرض خطر قرار دادن گیاهان دارویی و عطری در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته شود (فتاحی و فتاحی، ۱۳۸۹)
بنا به گزارش سازمان بهداشت جهانی، بیش از ۸۰ درصد جمعیت جهان در کشورهای در حال توسعه برای مراقبتهای بهداشتی اولیه در درجه اول از طب گیاهی استفاده می کنند. از ۵۰ هزار گونه مختلف گیاهان دارویی حدود دو سوم آنها از منابع وحشی جمعآوری می شود و تنها ۱۰ درصد از گونه های دارویی مورد استفاده، به صورت تجاری کشت می شود. مصرف داروهای گیاهی به طور گسترده در حال افزایش است و برداشت ازمنابع وحشی، که منبع یا مخزن اصلی مواد خام است، باعث از دست رفتن تنوع ژنتیکی و تخریب زیستگاهها می شود. اهلی کردن این گیاهان روش و فرصت جایگزینی برای غلبه بر مشکلاتی که در تهیه داروهای گیاهی وجود دارد فراهم کرده است که از مشکلات موجود در این زمینه میتوان به شناسایی اشتباه، تنوع زیاد ژنتیکی و فنوتیپی، تغییرپذیری و بیثباتی داروهای گیاهی، اجزاء آلاینده سمی موجود در گیاهان وحشی اشاره کرد. استفاده از محیطهای کنترل شده می تواند باعث کاهش تنوع فنوتیپی شده و با تغییر شرایط کشت میتوان باعث افزایش مواد مؤثره و کاهش مواد مضر در ترکیب عصارههای گیاهی شد. اصلاح کلاسیک می تواند باعث بهبود صفات کشاورزی و مواد مؤثره در گیاهان دارویی شود و در این راستا، از روش انتخاب به کمک نشانگرهای مولکولی به طور گسترده در این موارد استفاده می شود (فتاحی و فتاحی، ۱۳۸۹)
۲-۵- پیشینه تاریخی مرزه
مرزه به عنوان یکی از مطبوعترین ادویهها معرفی شده و مدتهاست که از آن به عنوان ادویه استفاده می شود. یکی از حکمای روم باستان به نام ویرژیل میگوید: مرزه آنقدر مطبوع است که خداوند هم به این گیاه علاقه خاصی دارد. در بسیاری از کشورها از جمله انگلیس، از مرزه به عنوان یکی از گیاهان مهم ادویهای استفاده می شود. در اکثر فارماکوپهها، مرزه به عنوان یک گیاه دارویی معرفی شده است (امیدبیگی، ۱۳۸۵)
۲-۵-۱- مشخصات گیاهشناسی مرزه
جنس مرزه متعلق است به خانواده Lamiaceae، از زیرخانواده Nepetoidae و قبیله Mentheae که دارای بیش از ۳۰ گونه است و مرکز توزیع آنها در قسمت های شرقی مدیترانه میباشد. یکی از ویژگیهای بارز زیرخانواده Neptoideae این است که بیش از ۵/۰ درصد روغنهای اسانسی دارند (ال-قضار و واتسون، ۱۹۷۰) چهل گونه از مرزه به طور وحشی در نواحی غرب و شمال ایران رشد می کنند (هادیان و همکاران، ۲۰۰۸).
مرزه بختیاری گیاهی است بوتهای به ارتفاع ۲۰ تا ۴۰ سانتیمتر با ساقههای متعدد و شاخه های کوتاه، پوشیده از کرکهای خاکستری رنگ و غدههای ترشحی چسبیده؛ شاخه های گلدهنده راست، نازک و پیچ و تابدار. برگهای پایینی به طول ۵ تا ۱۰ و عرض ۵/۱ تا ۵/۳ میلیمتر، مستطیلی- قاشقی یا مستطیلی خطی، ضخیم، تقریباً بدون رگبرگ، دارای تاخوردگی در طول، خمیده، نوک گرد، خاکستری رنگ، پوشیده از تعداد زیادی غده ترشحی چسبیده و کرکهای زبر سفید رنگ؛ دارای مجموعه برگهای کوچک در محور برگها؛ برگهای گلآذینی شبیه برگهای ساقهای، کوتاهتر از چرخه گلها. چرخه گلها تماماً چسبیده، به تعداد زیاد، پرگل؛ چرخههای پایینی با فاصله نسبت زیاد به یکدیگر، بالاهاییها نزدیک به یکدیگر. کاسه گل به طول ۵/۱ تا ۵/۳ میلیمتر، استکانی با ۵ رگه اصلی نسبتاً مشخص و رگه های بین آنها کم و بیش نامشخص، دندانهها تقریباً نامساوی، مثلثی- سرنیزهای، دندانههای بلندتر تقریباً مساوی طول لوله. گلها دو جنسی و به رنگ سفید، بنفش و صورتی، جام گل به طول ۳ تا ۶ میلیمتر، پوشیده از کرکهای کوتاه زبر، لوله جام گل کم وبیش درون کاسه مخفی. پرچمها و کلاله از گل بیرون آمده. فندقه به طول ۴/۱ تا ۷/۱ و به عرض ۵/۰ تا ۷/۰ میلیمتر، تخممرغی- مستطیلی؛ سطح فندقه صاف. زمان گلدهی پاییز. رویشگاه دامنهای صخرهای و سنگی در ناحیه ایرانی تورانی در ارتفاع ۱۷۰۰ تا ۳۷۰۰ متر (جمزاد، ۱۳۸۸).
۲-۵-۲- منشاء و مناطق پراکنش مرزه
منشاء جنس مرزه شرق مدیترانه و کنار دریای سیاه است و در قسمت های مرکزی و جنوبغربی آسیا و جنوب اروپا میروید. مرزه بیشتر در محلهای خشک، آهکی و سنگلاخی به صورت خودرو دیده می شود. امروزه در نقاط گوناگون کشور ما به صورت سبزی و ادویه مورد استفاده قرار میگیرد. مهمترین کشورهای تولید کننده آن مجارستان، یوگسلاوی، رومانی، مصر، اسپانیا، فرانسه و ایتالیا هستند (عمویی، ۱۳۸۸). مرزه بختیاری بومی و مختص کشور ایران بوده و در شهرهای کردستان، کرمانشاه، یزد، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحالبختیاری، فارس، کرمان میروید (جمزاد، ۱۳۸۸). در استان ایلام به طور عمده در مناطق ایوان، تنگ کوشک، ایلام، میشخاص، چنارباشی، ملهگون، کوه سیوان، شیب جنوبی کبیرکوه و بین درهشهر و آبدانان میروید (مظفریان، ۱۳۸۷).
۲-۶- نیازهای اکولوژیکی مرزه زراعی
مرزه در محدوده وسیعی از شرایط آب و هوایی رشد می کند، اما محیط نسبتاً گرم و خشک و آفتاب کامل و خاک حاصلخیز و زهکشی شده را ترجیح می دهد (یزدانی،۱۳۸۳). بذرها در دمای ۱۲ تا ۱۵ درجه سانتیگراد جوانه می زنند، ولی درجه حرارت مطلوب برای آنها بین ۲۰ تا ۲۲ درجه سانتیگراد است. گیاهان جوان به دمای پایین حساسند به طوری که در دمای ۱- تا ۲- درجه سانتی گراد دچار سرمازدگی شده خشک میشوند. رشد این گیاه در دمای ۱۰ درجه سانتی گراد متوقف می شود. چنانچه مدتی قبل از گلدهی هوا ابری یا سرد شود نه تنها از عملکرد گیاه کاسته می شود، بلکه در مقدار اسانس آن نیز تاثیر منفی داشته و به نحو بارزی سبب کاهش آن می شود (امیدبیگی،۱۳۸۴). pH مناسب خاک برای مرزه ۷ می باشد (یزدانی،۱۳۸۳).
به طور کلی مرزه در طول دوره رشد به هوای گرم و نور کافی (امیدبیگی، ۱۳۸۴)و آب نسبتا زیاد احتیاج دارد و خاک مناسب برای آن لومی است (یزدانی،۱۳۸۳). نوع خودروی مرزه بیشتر در زمینهای خشک آهکی و در محل های گرم و آفتابگیر و نواحی سنگلاخی و مزارع شنی می روید (صمصام شریعت، ۱۳۷۴).
۲-۶ -۱-مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
کودهای حیوانی و شیمیایی تأثیر مطلوبی در رشد و عملکرد مرزه دارند. در فصل پاییز، هنگام آماده ساختن خاک، افزودن ۵۰ تا ۶۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر، ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاسیم در زمینهایی که مرزه در آنها کشت می شود ضروری است. همچنین افزودن ۵۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار ازت در فصل بهار، هنگام آماده کردن زمین برای کاشت گیاه، نتایج مطلوبی را در افزایش عملکرد خواهد داشت. پس از اولین برداشت افزودن مقادیر مناسبی ازت به فواصل بین ردیفها نتایج مطلوبی را در رشد و افزایش عملکرد به همراه خواهد داشت (امیدبیگی،۱۳۸۴).
۲-۶-۲- تاریخ و فواصل کاشت
زمان مناسب برای کشت مرزه اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت پس از برطرف شدن خطر یخبندان بهاره یا بهعنوان کشت دوم در اواخر بهار و اوایل تابستان است (یزدانی،۱۳۸۳). فاصله ردیفها در کشت مرزه متفاوت بوده و به روش کشت بستگی دارد. در سطوح کوچک که عمل کشت بوسیله دست انجام می شود، فاصله ردیفهای کشت از یکدیگر بین ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر است چنانچه این عمل با ماشین صورت گیرد، فواصل ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر برای ردیفها مناسبتر است. مرزه را به صورت ردیفی کشت می کنند (امیدبیگی،۱۳۸۴). به دلیل کوچک بودن اندازه بذر، باید در زمینی کاشته شوند که کاملاً عاری از کلوخه و حتی الامکان عاری از بذر علفهای هرز باشد و در عمق ۵/۰ تا ۱ سانتیمتری کشت شوند (یزدانی، ۱۳۸۳). میزان مصرف بذر در یک هکتار ۶ تا ۸ کیلوگرم است. پس از کشت توصیه می شود غلتک مناسبی زده شود، زیرا این عمل لایه سطحی خاک را متراکم می کند و تاثیر بسزایی در یکسان جوانه زنی بذرها دارد. پس از کشت زمین را بایستی آبیاری نمود (امیدبیگی، ۱۳۸۴).
۲-۶-۳- مراقبت و نگهداری
در طول دوره رشد مرزه، مبارزه با علفهای هرز ضرورت دارد. قبل از کاشت استفاده از علفکش آرزین به میزان ۳ تا۴ کیلوگرم در هکتار و کارمکس به میزان ۲ تا ۳ کیلوگرم در هکتار، تأثیر مطلوبی در از بین بردن علفهای هرز دارد. پس از کشت بذرها و قبل از رویش می توان از محلول ۱ درصد گراماسون برای مبارزه با علفهای هرز استفاده نمود. در صورت متراکم بودن گیاهان در طول ردیفها، آنها را تنک می کنند. مرحله ۴ تا ۶ برگی زمان مناسبی برای این کار است . وقتی طول گیاه به ۱۰تا۲۰ سانتیمتر رسید میتوان از علفکش آرزین به مقدار ۱ تا ۲ کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد. برای گسترش سطح برگها و افزایش عملکرد، استفاده از محلول غذایی ۴/۰ درصد واکسال یا محلولهای غذایی مشابه مفید است. انجام کولتیواتور بین ردیفهای کاشت ، بهخصوص پس از اولین برداشت نقش عمدهای در افزایش عملکرد دارد. مرزه به آفات و بیماریها کم و بیش مقاوم است و تاکنون آفت یا بیماری خاصی روی آن گزارش نشده است (امیدبیگی، ۱۳۸۴).
۲-۶-۴- برداشت محصول
از شروع رویش بذر تا تشکیل میوه مرزه، ۱۴۰ تا ۱۶۰ روز طول میکشد. گیاه پس از سبز شدن رشد و نمو سریعی به خود میگیرد به طوری که ۷۵ تا ۸۰ روز پس از سبز شدن به گل مینشیند. گیاهان در مرحله گلدهی حاوی حداکثر مقدار اسانس میباشند، از این رو برداشت پیکر رویشی آنها از این مرحله آغاز می شود. چنانچه کلیه شرایط (اعم از آبیاری، نوع خاک و مواد و عناصر غذایی موجود در خاک و..) برای رویش گیاهان مناسب باشد، می توان در طول سال دو یا حتی سه بار محصول را برداشت نمود (امیدبیگی، ۱۳۸۴).قبل از برداشت، مزرعه بایستی عاری از علفهای هرز باشد وقتی طول بوته به ۱۵ سانتیمتر رسیدآن را برداشت می کنند، در این صورت بذردهی آن به تعویق میافتد. زمانیکه بوته به گل نشست تمام بوته را برداشت می کنند (دانشور، ۱۳۸۵). و پس از جمع آوری محصول را خشک می کنند. دمای مناسب برای خشک کردن اندامهای رویشی مرزه، ۴۰ درجه سانتی گراد است. هر هکتار حدود ۴۰ تن محصول خشک بازدهی دارد که برابر با ۱۲۰ تن گیاه سبز یا ۸ تن گیاه خشک و خرد شده است (صمصام شریعت، ۱۳۷۴).
۲-۷- ترکیبات شیمیایی اسانس ها در جنس مرزه
گونه های مختلف جنس مرزه به دلیل خواص دارویی و کاربرد در طب سنتی در کشورهای مختلف جهان مورد توجه بوده و مورد بررسی قرار گرفتهاند. مهمترین ترکیبات شیمیایی موجود در این جنس ترپنوئیدها و فلاونوئیدها هستند. گروه اول از تأکید و توجه بیشتری توسط محققان برخوردار بوده و گزارشهای متعددی از تجزیه شیمیایی اسانس در گونه های مرزه وجود دارد. اسانس ها در غدههای ترشحی که معمولاً به صورت نقاط کروی براق دیده میشوند عمدتاً روی برگهای گیاه وجود دارند. حضور آنها روی کاسه، جام گل و به تعداد بیشتر روی ساقه به چشم میخورد (جم زاد، ۱۳۸۸).
شباهت زیادی بین ترکیبات شیمیایی اسانس مرزه و آویشن وجود دارد. در جنس مرزه نیز همانند آویشن، مهمترین ترکیبات شیمیایی اسانس مربوط به گروه مونوترپنوئیدها میباشند و دو ترکیب فنلی تیمول و کارواکرول جزء ترکیبات شاخص آن به حساب میآیند. ترکیب شاخص دیگر در این جنس پاراسیمن است که مانند دو ترکیب یاد شده جزء مونوترپنهای تک حلقهای میباشد. از دیگر ترکیبات این گروه در جنس مرزه گاماترپینن است که در تعدادی از گونه ها به مقدار بیش از ۱۰ درصد وجود دارد. لیمونن و ۱ و ۸- سینئول[۱۱] از دیگر مونوترپنهای تک حلقهای هستند که در تعدادی از گونه های این جنس حضور دارند (جم زاد، ۱۳۸۸). از مونوترپنهای دو حلقهای میتوان بورنئول[۱۲] و کامفور[۱۳] را نام برد و از مونوترپنهای غیرحلقوی ترکیباتی نظیر ژرانیول به میزان بیش از ۷ درصد در گونه S. icarica از کشور ترکیه گزارش شده است (ال-قضار و واتسون، ۱۹۷۰).
ایریدوئید[۱۴] گلیکوزیدی است که از مونوترپنها مشتق می شود و به عنوان نشانگر تاکسونومیک خوبی در خانواده Labiateae مطرح است که در زیرخانواده Lamioideae بسیار معمول است. این ماده در تعداد اندکی از زیرخانواده Nepetpideae مانند Nepeta cataria و Satureja vulgaris نیز ثبت شده است (اولیویرا و همکاران، ۲۰۰۶).
چند شکلی در ترکیبات شیمیایی گونه های مختلف جنس مرزه که مؤید وجود کموتایپهای مختلف در این جنس است بر اساس مرور منابع در گونه های مختلف دیده شده است. میسیلی و همکاران (۲۰۰۷) با بررسی گونه S. cuneifolia در ایتالیا نشان دادند ترکیبات اصلی اسانس در این گونه لینالول، کامفور، بورنئول، آلفا- پینن و آلفاترپینئول بودند. آنالیز خوشهای ترکیبات وجود شش کموتایپ را در این گونه نشان داد که شامل کموتایپ لینالول، کموتایپ کامفن- آلفاترپینئول، کموتایپ بورنئول و کموتایپ آلفاپینن و آلفاترپینن است (مه یر و همکاران، ۱۹۹۳). بررسی انجام شده همین گونه در کشور ترکیه نشان داد که ترکیبات شاخص اسانس کارواکرول، بتاسابینن، لیمونن وآلفاپینن است (پستیلی، ۲۰۰۶).
۲-۸- اهمیت دارویی مرزه
مرزه یکی از گیاهان شناخته شده دارویی است و در اکثر فارماکوپهها، به مثابه گیاهی دارویی ثبت شده است. ماده مؤثره پیکره رویشی آن دارای خواص دارویی مانند آرام کننده ناراحتیهای معده و نفخ، درمان کننده اسهال و انگلهای رودهای و درمان کننده بیماریهای زنانه است. اسانس مرزه در صنایع داروسازی، نوشابهسازی و صنایع غذایی کاربرد دارد (عمویی، ۱۳۸۸) پیکر رویشی مرزه، حاوی مواد مؤثرهای است که باعث افزایش فشار خون و مداوای سرفه میگردد (امید بیگی، ۱۳۸۵). مهمترین اسانس های شناسایی شده در مرزه بختیاری تیمول، کارواکرول، گاماترپینن، پاراسمین، بتاکاریوفیلن و بورنئول است (سفید کن و جم زاد، ۱۳۷۹) در بررسی اثر ضد میکروبی مرزه بختیاری معلوم شده است که اسانس این گیاه در مرحله قبل از گلدهی دارای اثرات ضد میکروبی قابل ملاحظهای است(سفید کن و همکاران، ۱۳۸۶) روغنهای اسانسی جدا شده از انواع گونه های مرزه خواص بیولوژیکی مانند اثرات ضد میکروبی و ضد ویروس HIV-1 نیز از خود نشان دادهاند (وولف و همکاران، ۱۹۹۵).
سفیدکن و همکاران (۱۳۸۳) گونه های بومی مرزه در کشور را با دو گونه مرزه تجاری S.hortensis و S.montana از لحاظ کیفی مقایسه و گزارش نمودند که گونه هایی از مرزه که از نظر بازده اسانس با مرزه زراعی برابری می کنند و یا درصد اسانس بالاتری دارند و همچنین گونه هایی همانند مرزه خوزستانی، مرزه بختیاری و مرزه رشینگری که در اسانس آنها بیش از ۵۰ درصد کارواکرول یا تیمول دارند از نظر تجاری حائز اهمیت زیادی هستند
۲-۹-تخریب ذخایر ژنتیکی
خواص دارویی حدود ۷۰۰۰۰ گونه از گیاهان شناخته شده است که تعداد زیادی از آنها در معرض خطر برداشت نادرست از ذخایر طبیعی یا برداشت بیش از اندازه در رویشگاههای بومیشان هستند. حدود ۱۵۰۰۰ گونه یا به عبارتی ۲۱ درصد کل گیاهان دارویی و عطری در معرض خطر انقراض هستند. بیش از ۴۰۰۰۰۰ تن گیاه دارویی و عطری هر سال به فروش میرسد و حدود ۸۰ درصد از این محصولات از ارقام وحشی برداشت می شود. یکی از روشهایی که واحدهای مرتبط با حفاظت گیاهان تأکید دارند، حفاظت گیاهان در مناطق بومی میباشد. اثربخشی این روش زمانی مؤثر خواهد شد که از این گیاهان به منظور اهلیسازی، کشت و اصلاح استفاده شوند. با افزایش جمعیت جهان و متناسب با آن افزایش نیازهای بشر، اصلاح گیاهان می تواند با بهره گرفتن از مراکز تنوع (ژنتیکی) تا حدودی این فشار را تسهیل کند. امروزه افزایش تنوع برای اصلاح نباتات ضروری به نظر میرسد. به علت توسعه روشهای انتقال ژن در سالهای اخیر، تنوع موجود در گونه های وحشی برای اهداف اصلاحی قابل استفاده شده است. با وجود این، دانش بشر در رابطه با خویشاوندان وحشی و خودرو خیلی کم میباشد. اطلاعات اساسی روی تحدید حدود[۱۵]، تعداد کروموزومها، توزیع و تنوع ژنتیکی در بسیاری از مواقع ناقص است. علاوه برآن فرسایش ژنتیکی[۱۶] در بسیاری از قسمت های جهان افزایش یافته و نگرانیهای ملی و بین المللی را در پی داشته است (فتاحی و فتاحی، ۱۳۸۹).
با توجه به توسعه شهرسازی و پیشرفت تکنولوژی بسیاری از زمینهای بایر، دشتها و کوهها پوشش گیاهی غنی خود را از دست دادهاند. یکی از مهمترین گروه از این گیاهان، گیاهان دارویی هستند که در معرض خطر انقراض قرار گرفتهاند.
۲-۱۰- عوامل مؤثر در تولید و ترکیبات متابولیتهای ثانویه (اسانس ها) گیاهی
۲-۱۰-۱- تغییرات فیزیولوژیکی
۲-۱۰-۱-۱- تغییرات فصلی
تغییراتی که در میزان مواد مؤثره گیاه در طول سال و حتی ساعات مختلف یک روز وجود دارد، اهمیت جمعآوری گیاهان دارویی را در زمانی که گیاه دارای حداکثر مواد مؤثر است نمایان میسازد. به عنوان مثال گیاه روبارب در زمستان فاقد آنتراکینون بوده ولی دارای آنترانول میباشد. هنگامی که هوا گرم می شود ترکیبات آنترانول اکسیده شده و به آنتراکینون تبدیل میگردند (صمصام شریعت، ۱۳۷۱).
